Na "Lordzie Jimie" ciąży opinia książki trudnej, rozwlekłej, niejasnej, w dodatku napisanej zawiłym, archaicznym językiem, pełnym skomplikowanych zdań i przestarzałego, często niezrozumiałego słownictwa. Jest przy tym lekturą szkolną, i niestety w pamięci większości czytelników – jeśli zdołają już go przebrnąć – zapisuje się wyjątkowo niewdzięcznie. A szkoda. Traci na tym książka, owiana złą sławą, i tracą czytelnicy - także ci, którzy kierując się obiegową opinią nigdy po "Jima" nie sięgną. A wszystko dlatego, że w odróżnieniu od innych ważnych dzieł Conrada, jak "Jądro ciemności", "Smuga cienia" czy "Nostromo" - Jim nie doczekał się nowoczesnego przekładu i męczone w szkole tłumaczenie Anieli Zagórskiej pochodzi aż z 1933 roku! Nic więc dziwnego, że sprawia wrażenie archaicznego. Na szczęście wydawnictwo Znak, wznawiając "Lorda Jima" na stulecie jego powstania, zleciło wreszcie nowy przekład. Jego autorem jest wybitny tłumacz Michał Kłobukowski, za swoją pracę uhonorowany nagrodą "Literatury na Świecie".

I bardzo słusznie, bo "odkurzenie" tej powieści bardzo było jej potrzebne. Kłobukowski przywrócił przede wszystkim "Jimowi" charakter ustnej narracji, gawędy, wysnutej wieczorem gdzieś na werandzie w tropikalnej scenerii, może w Singapurze, a może gdzieś indziej. Kłobukowski, obdarzony fantastycznym słuchem językowym, potrafił idealnie uchwycić rytm mowy potocznej, a także charakteryzować bohaterów i narratorów poprzez sposób mówienia. Dotyczy to przede wszystkim kapitana Charlesa Marlowa (za którego pośrednictwem poznajemy większą część historii) i samego Jima, ale też legionu barwnie nakreślonych postaci na drugim planie i w epizodach. Przy tym podejściu słynna conradowska maniera tworzenia rozbudowanych zdań okazuje się znakomicie oddawać niespieszność opowieści. Marlow-gawędziarz często mówi z namysłem, dopiero "po drodze" formułując niektóre opinie bądź przypominając sobie na bieżąco wydarzenia, o których opowiada.

Z tej narracji "przez pośrednika" wynika cała budowa powieści Conrada, w istocie szkatułkowa, o szalenie kunsztownej konstrukcji. Po pierwsze, dzieje Jima poznajemy z kilku punktów widzenia. Przede wszystkim mamy więc opowieść Marlowa, ale w niej mieszczą się nie tylko jego własne refleksje, opinie i domysły o Jimie (które zresztą podlegają zmianom w toku opowieści). Marlow przywołuje także relacje innych ludzi (zwłaszcza gdy nie zna wydarzeń z autopsji), a nawet wypowiedzi i całe historie umieszczone jeszcze wewnątrz tych relacji. Przekazuje wreszcie rozważania samego Jima, które ten snuje przy okazji ich kolejnych spotkań. Po drugie, gawęda Marlowa jest niechronologiczna i dygresyjna, jakby opowiadał ją pozornie chaotycznie, często kierując się luźnymi skojarzeniami. Jednak kiedy cała opowieść domyka się na naszych oczach, konstrukcja okazuje się spójna i precyzyjna, choć skomplikowana. Po trzecie wreszcie – szkatułkowy charakter "Lorda Jima" pozwolił na wprowadzenie przebogatego tła. Przez powieść przewija się cały szpaler epizodycznych postaci: ludzi morza i ludzi handlu, poszukiwaczy przygód i poszukiwaczy sensu, cyników i idealistów, starych żeglarzy i niedoświadczonych młokosów, ludzi honoru i ostatnich kanalii, Azjatów i Europejczyków wszystkich nacji. Marlow zresztą często opowiada o nich w sposób mocno zabarwiony ironią oraz iście gawędziarskim wyczuciem komizmu, np. parodiując błędy językowe. Każdy z tych ludzi niesie swoją indywidualną historię, czasem rubaszną, częściej jednak dramatyczną (na mnie osobiście największe wrażenie wywarła historia kapitana Brierly'ego). Wszystkie one razem składają się na niezrównaną panoramę życia w kolonialnych portach Pacyfiku: od Bombaju, przez Malaje i Singapur, aż po wybrzeża Australii.

Conrad okazuje się przy tym mistrzem oddziaływania na zmysły: jego opisy tętnią życiem, ruchem, barwami, dźwiękami, zapachami. Potrafi tworzyć wbijające się w pamięć dramatyczne obrazy-symbole, sugestywne jak kadry filmowe. Cała ta skrząca się barwami literacka konstrukcja jest szalenie nowoczesna – Conrad wyprzedził pod tym względem swoją epokę; takie częste zmiany punktu widzenia i celowe zaburzenie chronologii rozpowszechniły się dopiero w XX wieku. Sprawdzają się one do dziś (i to zarówno w literaturze, jak i w filmie), ale to Conrad był pionierem takiego sposobu opowiadania.

Najważniejsza jednak jest treść – ale czy "Lord Jim", traktujący o tak staroświeckim pojęciu jak honor, jest dzisiaj książką interesującą? Chyba jednak tak, dlatego że dramatyczna historia winy i odkupienia Jima to w istocie historia zderzenia budowanego przez lata obrazu samego siebie z rzeczywistym zachowaniem w sytuacji realnej, a nie wyobrażonej próby - kiedy obraz ten rozsypuje się w gruzy. To też opowieść o dochodzeniu do samoświadomości, o pozbywaniu się złudzeń na własny temat na rzecz osobistej szczerości. Oczywiście – także o honorze. Ale jej niezrównany gawędziarski klimat, fantastycznie oddany w nowym przekładzie, bogactwo egzotycznego tła i epicki rozmach – powodują, że to wszystko, co Conrad ma nam do przekazania w warstwie etycznej i psychologicznej, brzmi zaskakująco mocno i świeżo. Zmusza do postawienia sobie kilku istotnych pytań o własną postawę moralną, poczucie obowiązku i odwagę cywilną. Warto więc sięgnąć po "Lorda Jima" dla własnej satysfakcji - i przekonać się, że obiegowa opinia o tej powieści jest – jak pewnie powiedziałby Marlow – "funta kłaków niewarta".


PS. Należy uprzedzić, że omawiana tu edycja Znaku ma dwie wady: po pierwsze, brak przypisów (przekład Zagórskiej, sam w sobie też ich pozbawiony, obecnie wydawany jest zawsze z przypisami Zdzisława Najdera, rozszerzającymi wiadomości geograficzno-historyczne i przybliżającymi egzotyczne realia); po drugie – w obu tych wydaniach brak krótkiego, ale istotnego wstępu autora.



[Recenzję opublikowałem na stronie Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie]