Edith Wharton na gruncie polskim jest kojarzona przede wszystkim z doskonałą powieścią "Wiek niewinności". Historia tragicznego uczucia, jakie połączyło Newlanda Archera, obiecującego prawnika, nadzieję zamożnej amerykańskiej rodziny, i Ellen Oleńską, kobietę egzotyczną, wrażliwą, nieprzyjmującą sztywnych zasad amerykańskiej socjety, zachwyca wiele osób (czy to w książkowej, czy – równie udanej – filmowej wersji). Ja jestem jednym z tych zachwyconych. Wcześniejsza powieść Wharton, "Jak każe obyczaj" (pierwsze polskie wydanie właśnie ukazało się nakładem Wydawnictwa MG, które przybliża polskim czytelnikom zapomnianą lub nieznaną klasykę światową), w wielu aspektach przypomina "Wiek niewinności", także dotyczy bowiem obyczajów kształtujących rzeczywistość – inny ma jednak ton, inne są dramaty bohaterów. "Wiek niewinności" jest trochę klaustrofobiczny, duszny. "Jak każe obyczaj" wydaje się bardziej "drapieżny".

Państwo Spraggowie nie czują się szczęśliwi. To przykład "bogatej, bezradnej rodziny, uwięzionej w samotnym przepychu wytwornego hotelu na manhattańskich West Side. Ojciec szukał namiastki życia towarzyskiego w hotelowym barze, a matka, pozbawiona nawet takiego kontaktu z innymi przedstawicielkami swego gatunku, przez nudę i bezczynność popadała w chorobę"[1]. Ich jedyną ambicją wydaje się uszczęśliwianie córki. A jej jedyną ambicją jest wejście "do świata, o którym czytała w niedzielnych dodatkach do gazet – do porywającego, złocistego świata Van Degenów, Driscollów i im podobnych"[2].

Undine Spragg "życie poza magicznym kręgiem rubryk towarzyskich wydało się niezwykle nudne i pozbawione sensu"[3]. Tęskni ona za blichtrem wielkiego świata, choć – tak jak Ellen Oleńska, jej późniejsza literacka siostra – nie do końca ten świat rozumie. Dzięki swoim ambicjom łatwo jednak przystosowuje się do wymagań, ma też określony cel – aby go osiągnąć, nie zawaha się przed niczym i na nikogo nie będzie zważać. Kolejne małżeństwa pomagają jej piąć się w hierarchii społecznej. Skandale i związane z nimi porażki zsyłają ją na dno, ale zawsze może się od niego odbić, aby osiągnąć jeszcze większy sukces. Gdzie właściwie jest szczyt?

Edith Wharton pokazuje tu przemiany obyczajowe zachodzące w rzeczywistości amerykańskiej na początku ubiegłego wieku. Z ironią portretuje zarówno tkwiących w gorsetach sztywnych zasad przedstawicieli starego porządku, jak i tych, którzy owemu porządkowi się sprzeciwiają i za nic mają zasady. A to wszystko w ramach interesującej, pełnej zaskakujących zwrotów akcji fabuły. Jednak – mimo całej ironii – powieść jest wyjątkowo gorzka.

Największą siłą "Jak każe obyczaj" jest kreacja głównej bohaterki. Undine Spragg przywodzi na myśl inne kobiece postaci, które na stałe weszły do kanonu anglojęzycznej literatury: Becky Sharp z "Targowiska próżności" Thackeraya, Magdalen Vanstone z "Córek niczyich" Collinsa (choć ta przynajmniej przeżywała rozterki moralne) czy Scarlett O'Harę z "Przeminęło z wiatrem" Mitchell – kobiety bezwzględnie dążące do obranego celu, zazwyczaj nieliczące się z nikim. Czy można ją polubić i jej kibicować? Jest osobą w gruncie rzeczy płytką i prymitywną, rzadko stać ją na głębszą refleksję (choćby nad tym, jak bardzo skrzywdziła swoich rodziców, męża, syna). W toku powieści przechodzi przemianę – ale to zmiana statusu, a nie przemiana wewnętrzna. Z drugiej strony jest w tej postaci dramatyzm. Wydaje się, że Undine trawi nienasycony głód. Ilekroć dosięgnie szczytu, dostrzega kolejne wzniesienie, na którym trawa jest bardziej zielona. To bohaterka, która może wzbudzać kontrowersje, niechęć. Ale jednego odmówić jej nie można – pozostaje na swój sposób fascynująca.

Czy Undine Spragg znajdzie wielbicieli w Polsce? Na pewno! Sięgnijcie po tę nieznaną klasykę, która po przeszło stu latach trafia do naszych rąk!


---
[1] Edith Wharton, "Jak każe obyczaj", przeł. Karolina Rybicka, Wydawnictwo MG, 2016, s. 10.
[2] Tamże, s. 21.
[3] Tamże, s. 42.