Pierwsze co rzuca się w oczy, to niesamowita sprawność warsztatowa autora. To dziwne, z przynajmniej dwóch powodów. Pierwszy jest może niezbyt fair, ale... no cóż, Stanišić na zdjęciu na okładce wygląda na chłopaka, który właśnie opuścił gimnazjum, no może ogólniak. Mniej infantylny drugi - "Jak żołnierz gramofon reperował" został napisany po niemiecku (przynajmniej wszystkie znaki na ziemi, znaczy się w książce, tak wskazują), a nie jest to pierwszy język pisarza - do Niemiec wyjechał jako czternastolatek, tuż po wybuchu wojny domowej.

W końcu się doczekałem - to najlepsza powieść o ostatnich dniach Jugosławii jaką znam. Ma wszystkie atuty pełnoprawnej literatury, a przy tym ani na moment nie zapomina się o tragedii za rogiem. Nawet w ckliwych, miejscami naprawdę śmiesznych obrazkach, wyczuwa się obecność czegoś groźnego. Jak w większości filmów o tej wojnie, rzeczy zwyczajne są najstraszniejsze. I w drugą stronę - w piekle zdarzają się momenty imitujące przedwojenną codzienność.

Tu głównie w postaci meczu rozgrywanego na froncie. Jeden z Bośniaków będzie grał w koszulce Crvenej Zviezdy, choć - na Boga czy Allaha? - nie powinien. To zespół z Belgradu, czyli serbski. Teoretycznie. Rzecz polega na tym, że Crvena w 91 zdobyła Puchar Mistrzów (prekursor Ligi Mistrzów). W składzie miała Serbów, Chorwatów, pewnie Bośniaków, Czarnogórca i nawet Macedończyka, jeśli dobrze pamiętam... Chwilę później rozpadł się raj... Takich drobnych przypomnień, jugolskich grypsów, jest w książce sporo, widać że Stanišić nadal czuje byłą ojczyznę (nawet jeśli nie bardzo wie kim powinien po tej wojnie być).

Sam sobie będę przeczył, ale to także jedyna... wada powieści. Panorama 20 lat (89-06?) zapiera dech, ale... czy nie za bardzo jest to błyskotliwe? Taka myśl kilka razy pojawiała się w mojej głowie, bo jakże o wojnie i okrucieństwie, można pisać w taki sposób? Może zbyt (pop)kulturowy? Sam sobie przeczę... Znakomita powieść.

---
Jak żołnierz gramofon reperował (Stanišić Saša)