Jedno z zaskakujących czytelniczych odkryć . Książkę kupiłem, wstyd się przyznać, dla pięknej, estetycznej okładki, samo nazwisko pisarza- Igor Newerly niewiele mi mówiło. Gdzieś w pamięci miałem szkolną lekturę „Chłopiec z Salskich Stepów”, jednak wątpię abym ją czytał, bo oprócz tytułu nic więcej w pamięci mi nie zostało.
Wracając do okładki: różaneczniki przysypane miękkim, puchatym śniegiem. I ten tytuł: „Leśne Morze”... O czym może być taka książka? Czego się spodziewałem rozpoczynając lekturę? W sumie nie wiem. Może reportażu z dalekich stron? Może romantycznej książki o trudnej miłości?
I chyba dostałem i jedno i drugie, tylko zupełnie inaczej niż się spodziewałem...
Książka jest trudna do jednoznacznej oceny. Na pewno podobać się może piękny język- bogata polszczyzna. Polszczyzna jaką obecnie mało kto się posługuje, polszczyzna piękna samą swoją formą, plastycznością przekazu słowa. Jednocześnie polszczyzna nieco już dla współczesnego czytelnika archaiczna, polszczyzna miejscami urozmaicona ( a może jednak raczej skażona) stylem mówienia rodem z epoki twardego komunizmu. Tutaj niektórzy zwracają się do siebie per „wy”, często przemykają się „towarzysze”. Taki styl jest jednak konieczny, bo czasy w których rozgrywa się powieść to sam środek rozkwitu komunizmu- lata II-ej wojny światowej. Wydarzenia opisane w książce są całkowicie fikcyjne ( opowieść o losach młodego Polaka-syna zesłańca- trafiającego w sam środek wojennej zawieruchy na styku Chin, Japonii i Rosji), jednak tło historyczne jest twardo oparte na faktach. Miejsce rozgrywanych wydarzeń i wybrany czas są bardzo ciekawe. Historia ta dzieje się w Mandżurii- chińskiej prowincji zaanektowanej przez Japonię w roku 1931 z utworzeniem sztucznego, marionetkowego państwa- Mandżukuo. W czasie II wojny światowej na terenie tego państewka ścierało się kilka sił: Japończycy surowo dzierżyli władzę, dławiąc brutalnie w zarodku najmniejsze oznaki nieposłuszeństwa, Chińczycy próbowali odzyskać dominację- i to zarówno Chińczycy z Kuomintangu Czang-Kaj-szeka, jak i komuniści Mao Zedonga. Trzecią(czy też czwartą) siłą byli komuniści z ZSRR próbujący umocnić się na tym terenie. Faktem jest także obecność na terenie Mandżukuo tajnych japońskich jednostek badawczych: nr 731 w Harbinie i 100 w Changchun. Bestialskie eksperymenty na ludziach ( głównie więźniach), przeprowadzane w tych miejscach, do dzisiaj urągają poczuciu człowieczeństwa Japończyków.
Bardzo zaciekawił mnie fakt, że książka była pisana w latach 1954-58. To bardzo znamienny okres w historii ZSRR a także i Polski. W roku 1953 umiera Stalin, a do władzy dochodzi Chruszczow. W Polsce w roku 1954 Gomułka zostaje zwolniony z więzienia, w roku 1956 zostaje wybrany I sekretarzem KC. Także w roku 1956 Chruszczow wygłasza swój referat „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Wydawałoby się, że następuje druga rewolucja. Ludzie zaczynają oddychać z ulgą. Jeszcze nie wiedzą, że to nie jest zdjęcie popręgu tylko poluźnienie pasów, ale mają wrażenie, że od teraz wszystko się zmieni, że będą żyć normalnie. Ta książka sprawia wrażenie właśnie takiego przełomu, wahania przed nieznanym. Jeszcze klika lat wcześniej nie miałaby szans na wydanie. Z jednej strony stanowi ostre potępienie stalinizmu ( z punktu widzenia Polaka, nie obywatela ZSRR), z drugiej strony nie odcina się od samego komunizmu. Wciąż słychać w niej echo tęsknoty za komunizmem idealnym, komunizmem Marksa i Lenina. Być może książka ta wyraża duszę samego autora- Igor Newerly przeszedł drogę od komsomolca, poprzez współpracownika Janusza Korczaka, więźnia obozów koncentracyjnych, po członka PPS i później PZPR. Z jednej strony aktywny socjalista, z drugiej strony buntownik, który fikcyjnie zatrudniał Jacka Kuronia w geście pomocy osobom prześladowanym przez władze PRL. Był taki jak bohaterowie jego książki- ludzie rozczarowani, odkrywający niedoskonałości systemu, w który bezwarunkowo wierzyli.
Ale wróćmy do samej książki. Igor Newerly w przedmowie do niej napisał, że „ na pozór Leśne Morze perli się i lśni wszystkimi kolorami baśni, ukazując przyrodę, przygody i miłość. Ale to tylko przystrój. Im cięższe sprawy porusza powieść, tym lżejsza, atrakcyjniejsza musi być fabuła” I choć fabuły nie nazwałbym lekką, to przytoczone zdanie chyba najpiękniej opisuje całość utworu.
Leśne Morze to książka o utracie wiary i o rozpaczy. Rozpaczy rodzącej się powoli, w świecie gdzie inne uczucia ulegają uwiądowi. Rozpaczy o wielu twarzach. Rozpaczy zesłańców nie mających szans na powrót do ojczyzny (Wiktor, Szwyrkin), rozpaczy ludzi, dla których zawalił się świat , w który bezgranicznie wierzyli (Bagorny), wreszcie rozpaczy kochanków, którzy- pomimo łączącej ich głębokiej miłości- nie mogą pokonać bariery różnic kulturowych pomiędzy Polakiem i Chinką. Mężczyzna marzy o powrocie do domu, do Polski, ale jest gotów dla swojej ukochanej do poświęceń- uczestniczy w walce, pomimo że nie utożsamia się z ideałami, dla których jest toczona. Kobieta z kolei, pomimo miłości do swego ukochanego, pomimo miłości do wspólnego dziecka, przedkłada nad osobiste szczęście obowiązek wobec ojczyzny, ideałów rewolucji oraz braterstwa „towarzyszy”. Dwa światy, dwa światopoglądy, dwie kultury, jedna miłość. Od początku niepewność, czy ten związek ma szansę na szczęśliwy rozwój.
Utrata wiary jest tutaj wątkiem przewodnim. Piękno przyrody, w którym przyszło dziać się wydarzeniom opowieści, potrafi tylko osłodzić całą gorycz tragicznych wydarzeń i beznadziejność w oczekiwaniu końca. Śledzimy losy ludzi, zżywamy się z nimi i -niestety- jesteśmy prowadzeni od jednej tragicznej śmierci do drugiej. To co zaczyna się jak przygoda, szybko prowadzi nas przez tortury, ból, strach i ludzkie okrucieństwo do śmiertelnego finału. Czy zakończenie książki złagodziło dramat poprzedzających wydarzeń? Czy straszny moment, gdy ukochane, gasnące oczy oskarżają: „skłamałeś” (myląc się nieszczęśliwie), został zrównoważony przez pogodzenie się z przeznaczeniem? Trudno powiedzieć. Nie biorąc pod uwagę nic, poza samymi suchymi faktami ostatniego rozdziału, jedyne co widzimy, to faktycznie rozpacz. Ale... przez całą książkę przewija się, pozornie mało istotna, postać Wanga Bezoogonowego- potężnego tygrysa. Do końca książki jego losy jakoś przedziwnie splatają się z losami głównego bohatera- Wiktora, w pewien sposób będąc odzwierciedleniem jego życia. Obaj musieli przejść podobną ścieżkę nauki i doświadczeń. Obaj przedwcześnie stracili matki i -aby zachować życie- musieli nauczyć się trudnej sztuki walki o przetrwanie w skrajnie niesprzyjającym świecie. Obaj także stracili w podobny sposób swoje ukochane...Kto doczyta do końca książkę pewnie zrozumie co chcę powiedzieć, być może podobnie jak ja odczyta ostatnie spotkanie Wanga i Wiktora. A więc może jednak na koniec iskierka nadziei? Nie wiem, we mnie ta książka zostawiła głęboki smutek. Poczucie, że pomimo heroicznych czasami wysiłków nie panujemy nad swoim życiem, nie potrafimy uchronić siebie i naszych najbliższych przed złem tego świata. A przede wszystkim, że nieprawdą jest twierdzenie :”co mnie nie zniszczy pozostawi mnie silniejszym”. Bardziej do tej książki pasuje stwierdzenie : „co mnie nie zniszczy, zabierze mi część człowieczeństwa".
Bardzo znamienne zdanie, przewijające się kilkakrotnie przez kartki książki : „Każdy z nas nosi w sobie szklaną górę i o jej krawędzie całe życie się kaleczy” w finale książki nabiera szczególnie bolesnego wydźwięku. W tej książce zwycięzcami nie są jednostki silne, szlachetne i moralnie jednoznaczne. W tej książce zwycięzcą jest ścierwojad- krążący bezpiecznie nad pobojowiskami, czekający okazji by nażreć się zwłokami tych, którzy walczyli o swoje ideały. I to się niestety do dzisiaj nie zmieniło.
Leśne morze (Newerly Igor (Abramow-Newerly Igor))