"Początek" Andrzeja Szczypiorskiego to książka, którą powinien przeczytać każdy. Dlaczego? Jest to powieść niezwykła, która porusza problem tolerancji, tożsamości narodowej, polemizuje z polskimi (i nie tylko) mitami, dotyka spraw często bolesnych i wstydliwych. Szczypiorski nie dzieli ludzi ze względu na narodowość czy wykształcenie, dowodzi, że Człowiekiem może być przedstawiciel każdego narodu, ale też żaden naród nie może sobie uzurpować prawa do wyjątkowości czy świętości, bo w każdym rodzą się także zbrodniarze i niegodziowcy.

Główne dwa wątki powieściowe to historia uratowania dwóch Żydówek: Irmy Seidenman (noszącej nazwisko Maria Magdalena Gostomska) z Pawiaka oraz małej Joasi Fichtelbaum z warszawskiego getta. Obie ocalały dzięki łańcuchom ludzi dobrej woli. Pomysł zaczerpnął pisarz z powieści niemieckiej pisarki Anny Seghers "Siódmy krzyż", w której uciekinier z obozu koncentracyjnego dzięki takiemu solidarnemu działaniu zostaje uratowany. Potwierdziła to praktyka życiowa - w Polsce w stanie wojennym tak ocalano ludzi przed internowaniem (sam autor za działalność opozycyjną został aresztowany).

Szczypiorski obala stereotypy - Irmę wydaje Niemcom Bronek Blutman, z pochodzenia Żyd, a z Pawiaka ratuje ją Niemiec Johann Miller. Joasię z getta wyprowadza kryminalista Wiktor Suchowiak, który wymierza sprawiedliwość polskiemu szmalcownikowi, próbującemu bandytę szantażować. Losy bohaterek przedstawia pisarz również po wojnie i nie są one mniej tragiczne niż w czasach Holocaustu. Nie ominie ich bowiem dramat wykorzenienia, a wydarzenia 1968 r. zmuszą je do wyjazdu z kraju, który uznały za ojczyznę.

Czas fabuły powieściowej sięga od wydarzeń 1905 roku aż po stan wojenny, ale akcja koncentruje się na II wojnie światowej, a punktem kulminacyjnym jest wybuch powstania w getcie warszawskim. Ten tragiczny czas staje się sprawdzianem człowieczeństwa dla bohaterów Szczypiorskiego, sprawdzianem, który nie każdy zdaje pomyślnie. Dramatycznym symbolem polskiej obojętności wobec płonącego getta jest karuzela na placu Krasińskich (analogiczny motyw pojawia się w wierszu Miłosza "Campo di Fiori"). Szczypiorski zachowuje obiektywizm - nie upiększa, nie koloryzuje, mówi o aktach polskiego heroizmu w ratowaniu Żydów, ale nie przemilcza także znieczulicy, antysemityzmu, a nawet szmalcownictwa. Autor wychodzi ze słusznego założenia, że tylko mówienie wprost o sprawach trudnych i kontrowersyjnych, mówienie, nie krzyk z mównicy czy skandowanie tłumu, może uleczyć z ksenofobii i braku tolerancji.

"Początek" to również powieść o powstaniu i rozwoju systemów totalitarnych. Szczypiorski analizuje totalitaryzm hitlerowski i sowiecki, pokazuje ich antyludzki i zbrodniczy charakter, ale zauważa, że kolejne tego typu systemy na świecie (Biafra, Kambodża) zdecydowanie tamte pierwsze prześcignęły w perfidnym ludobójstwie.

Czym jest polskość? Szczypiorski i na to pytanie stara się odpowiedzieć szczerze aż do bólu, odrzucając mity i schematy. Polemizuje z polskim mesjanizmem, wspomina bolesne i wstydliwe karty z polskiej historii, dowodzi, że w tym kraju rodzili się męczennicy i zbrodniarze, patrioci i zdrajcy, ludzie tolerancyjni i ksenofobi. Jak wszędzie, pod każdą szerokością geograficzną.

To również piękna książka o miłości, przyjaźni, heroizmie. Ciekawą postacią jest sędzia Romnicki, bohater, który realizował nakaz Pana Cogito: "Idź wyprostowany wśród tych, co na kolanach" - i w czasie okupacji, i w stalinowskim więzieniu. Reprezentant przedwojennej inteligencji otwarty na świat, humanista, który swoją powinność prawdziwego człowieka jak nikt rozumiał i wcielał w życie bez względu na cenę, jaką przyszło za to płacić.

Andrzej Szczypiorski w swojej powieści na ogół posługuje się polszczyzną potoczną, ale hołdując Norwidowskiej zasadzie "Odpowiednie dać rzeczy - słowo", z doskonałym wyczuciem pióra operuje również poetycką metaforą, błyskotliwym porównaniem, gdy trzeba - wulgaryzmem. Język jest jednym z niewątpliwych walorów "Początku".

Moim zdaniem "Początek" Szczypiorskiego to jedna z najbardziej wartościowych powieści polskich XX wieku. Tę książkę znać się powinno.