Wierzymy, że chroni nas trójpodział władzy, ale rzadko mieliśmy do czynienia z sytuacją taką, jak obecnie, gdy mniej popularna z dwóch partii skupia w swoim ręku całość władzy zarówno na szczeblu federalnym, jak i w większości legislatyw stanowych. Poza tym partia owa zamierza prowadzić politykę w większości niezgodną z poglądami ogółu społeczeństwa, a po części wręcz bardzo niepopularną, a zatem musi albo obawiać się demokracji, albo chcieć ja osłabić" (31) - gdyby tak słowo 'federalny' zamienić na 'krajowy', a 'stanowy' na 'lokalny' to tekst można odnieść do zupełnie innego kraju, czy krajów - przychodzi mi nawet na myśl taki, w którym jeden człowiek piastuje narodową funkcję nadprokuratora.

O tyranii: Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku (Snyder Timothy) to tekst zainspirowany kampanią prezydencką Trumpa i napisany w 2016 roku dla amerykańskiego czytelnika, jednak w znacznej części można go odnieść do każdego kraju w podobnej sytuacji społeczno-politycznej. Snyder jest historykiem, badaczem nacjonalizmów oraz dziejów środkowo-wschodniej Europy. Obserwując z niepokojem sytuację polityczną w USA postanowił udzielić społeczeństwu amerykańskiemu kilku lekcji na temat kruchości demokracji, a także niebezpieczeństw wynikających z ulegania populizmowi. Podkreślił, że choć zmieniają się okoliczności, to pewne procesy przebiegają w różnych społeczeństwach w sposób podobny i powtarzalny, co z kolei może sugerować jego pogląd o tym, że ludzkość jednak nie uczy się na błędach. Snyder w dwudziestu krokach pokazuje mechanizmy, jakie w przeszłości doprowadzały do tworzenia się tyranii, wskazuje drobne czasami oznaki rodzenia się dyktatury. Mówi o nich, bo w wielu demokratycznych państwach można takie oznaki zauważyć.

"Błąd polega na założeniu, że rządzący, którzy doszli do władzy dzięki instytucjom, nie mogą ich zmienić, ani zniszczyć - nawet jeśli zapowiadali, że właśnie to zrobią. (...) zostają one pozbawione żywotności i funkcji, stając się zaledwie cieniem swojej dawnej świetności - w ten sposób umacniają nowy porządek, zamiast mu się sprzeciwiać." (25)

"Gdy faszyści, naziści czy komuniści osiągali dobre wyniki w wyborach (...) następnym ich krokiem były spektakle, represje i taktyka salami - pozbywanie się po jednej kolejnych warstw oporu" (29)

Lekcja 6 - coś jakby o swojskich Wojskach Obrony Terytorialnej oraz chłopcach z ONR
"Miej się na baczności przed organizacjami paramilitarnymi. Kiedy uzbrojeni ludzie, którzy zawsze twierdzili, że sprzeciwiają się systemowi, zakładają mundury i zaczynają maszerować z pochodniami i zdjęciami przywódcy, koniec jest bliski. Gdy popierające przywódcę bojówki mieszają się z policją i wojskiem, jest już po wszystkim" (43)

"Viktor Klemperer wykorzystał swoje wykształcenie filologicznie do przeprowadzenia krytycznej analizy nazistowskiej propagandy. Zauważył przy tym, że język Hitlera wyklucza możliwość logicznego sprzeciwu: określenie "naród" zawsze oznaczało te a nie inne grupy ludzi (prezydent [Trump] także używa tego słowa w ten sposób), kontakty były nieodmiennie "zmaganiami" (prezydent mówi o "wygrywaniu"), a każda próba pojmowania świata w inny sposób przez wolnych ludzi była "szkalowaniem" przywódcy (lub, jak ujmuje to prezydent, "zniesławianiem"). (60) Kilka stron dalej Snyder przytacza analizę wypowiedzi Trumpa podczas prowadzonej przez niego w 2016 roku kampanii prezydenckiej, otóż "78 procent stwierdzeń odnoszących się do faktów było fałszywych. (...) Lekceważenie świata takiego, jakim jest, daje podwaliny do budowy fikcyjnego kontrświata" (66) - nie sposób nie skojarzyć tego z konfrontacją treści przekazywanych obecnie przez media państwowe i niezależne w Polsce.

Choć książkę przeczytałam jeszcze przed przylotem Trumpa do Polski i zupełnie bez związku z nim, piszę o niej już po fakcie i po wydarzeniach, które miały miejsce podczas przemówienia na Placu Krasińskich. Po tym, jak zachował się tłum, jakie skandował okrzyki i jak przywitał gości o innych zapatrywaniach. Otóż ten sam Trump "jeszcze będąc kandydatem, nakazywał ochronie usuwanie z wieców osób, które się z nim nie zgadzały, a także zachęcał słuchaczy, aby wyrzucali tych wyrażających odmienne zdanie. Jeśli ktoś protestował, najpierw rozlegało się buczenie, potem frenetyczne okrzyki "USA", a na koniec zmuszano tę osobę do opuszczenia wiecu. Pewnego razu kandydat oświadczył: "Jacyś zostali. Może ich wyrzućcie". Na ten sygnał tłum zaczął się rozglądać za odszczepieńcami, nieustanie skandując "USA". Mówca zapytał wtedy: "Prawda, że to lepsze od zwykłego nudnego wiecu? To świetna zabawa". Przemoc ze strony tłumu miała zmienić atmosferę polityczną - i tak się stało." (46) Jak na ironię, jego własne działania jako kandydata obróciły się przeciwko niemu - prezydentowi, gdy tłum wygwizdał Lecha Wałęsę - przywódcę walki o wolność, laureata pokojowej nagrody Nobla i byłego prezydenta, którego to sam Trump przecież zaprosił, który był jego gościem i w momencie, gdy mu za to przybycie dziękował, a cały świat to obejrzał i usłyszał za pomocą telewizji i internetu.

Z oczywistych względów odnoszę się do Polski, bo tutaj obserwuję z niepokojem wiele procesów opisywanych przez Snydera, niektóre pamiętam też z naszej nieodległej historii, jednak przypuszczam, że jest jeszcze kilka europejskich państw, których obywatele znaleźliby stosowne odniesienia.

Na koniec cytat nieco bardziej optymistyczny. Lekcja 8 w innym tłumaczeniu opublikowanym w listopadowej Gazecie Wyborczej: „Wyróżniaj się. Ktoś musi to robić. Łatwo naśladować innych w słowach lub czynach. Tak, to może się wydawać niepokojące, gdy robisz i mówisz inaczej. Ale bez tego niepokoju nie ma wolności. A kiedy tylko dasz przykład, czar status quo pryska i inni pójdą za tobą”. (51)

5,5 - odbieram pół punktu za subiektywny stosunek autora, jednak treść wydaje mi się na tyle uzasadniona, by stanowić poważne ostrzeżenie, które należy brać pod uwagę.