"Tajna historia Mongołów" – "Mongołun ni'ucza tobcza'an" - zwana u nas najczęściej "Nieoficjalną historią Mongołów" lub w skrócie "Nieoficjalną historią", jest jedynym w swoim rodzaju dziełem średniowiecznego piśmiennictwa ludów stepowych Azji Centralnej. Utwór ten przedstawia życie i działalność Czyngis-chana oraz jego pierwszego następcy - Ugedeja - na szerokim tle wydarzeń, warunków bytowania, tradycji i obyczajów szczepów pasterskich Mongolii.
Opisywane wydarzenia rozgrywają się początkowo głównie w środowisku rodów i plemion Mongoł, które zamieszkiwały ziemie nad Ononem i Kerulenem w północno-wschodniej Mongolii, a następnie obejmują również ludy sąsiednie i wreszcie bardzo odległe od Mongolii kraje.
"Tajna historia Mongołów" przeszła osobliwe koleje i przypadkowi jedynie zawdzięczamy, że dochowała się do naszych czasów. Zgodnie z kolofonem, dzieło to zostało zakończone w czasie wielkiego kurułtaju nad Kerulenem, w siódmym miesiącu roku myszy. W owym czasie Mongołowie posługiwali się w swej chronologii dwunastoletnim cyklem zwierzęcym, w którym kolejne lata określano nazwami dwunastu zwierząt: zająca, smoka, węża, konia, owcy, małpy, kury, psa, świni, myszy, byka i tygrysa. W XIII w. rok myszy przypadał na lata 1204, 1216, 1228, 1240, 1252 itd. Ponieważ w kronice mówi się o działalności wielkiego chana Ugedeja, który zmarł w 1241 r., a brak wzmianki o jego śmierci, przyjęto powszechnie, że chodzi w danym wypadku o rok 1240 według naszej chronologii*.
---
* Stanisław Kałużyński, "Wstęp", w: "Tajna historia Mongołów", wyd. PIW, 1970, s. 9.