"Prawem i lewem" to zbiór barwnych opowieści z życia szlachty osiadłej w XVII stuleciu na tak zwanej Rusi Czerwonej. Z braku silnej władzy wykonawczej musiano tam na własną rękę i przy użyciu wszelkich sposobów — stąd tytuł książki — dochodzić sprawiedliwości i bronić się przed przemocą.

Władysław Łoziński (1843 — 1913) był wybitnym znawcą i miłośnikiem staropolskiej kultury oraz obyczaju, czemu dał wyraz między innymi w zarysie "Życie polskie w dawnych wiekach". Miłośnikiem, ale nie bezkrytycznym chwalcą, stąd raz po raz na marginesie wypisów z akt sądowych zdobywał się także na surową krytykę narastającej w Rzeczypospolitej anarchii. Łoziński miał również uzdolnienia literackie, które przejawiają się i w "Prawem i lewem", i w takich powieściach, jak "Oko proroka" czy "Skarb watażki". Wszystkie te książki doczekały się wielu wznowień. Na podstawie autentycznych wydarzeń opisanych w "Prawem i lewem" powstał scenariusz serialu telewizyjnego "Rycerze i rabusie" pióra Józefa Hena oraz tegoż autora "Przypadki starościca Wolskiego".

Choć dzieło Łozińskiego traktuje o "zatopionym świecie" sprzed przeszło trzystu lat, to współczesny czytelnik znajdzie w nim sporo dobrze sobie znanych zjawisk, jak choćby brak poczucia bezpieczeństwa osobistego czy niewielka skuteczność wyroków sądowych. A i przykłady "magnackiej samowoli" dałyby się odnaleźć w dziejach III Rzeczypospolitej, choć oczywiście pod innymi nazwami. Głęboko bowiem sięgają historyczne korzenie wszelkiego rodzaju mafii...


"Co za świat, co za świat! Groźny, dziki, zabójczy. Świat ucisku i przemocy. Świat bez władzy, bez rządu, bez ładu i bez miłosierdzia. Krew w nim tańsza od wina, człowiek tańszy od konia. Świat, w którym łatwo zabić, trudno nie być zabitym. Kogo nie zabił Tatarzyn, tego zabił opryszek, kogo nie zabił opryszek, zabił go sąsiad. Świat, w którym cnotliwym być trudno, spokojnym nie podobna".

[Iskry, 2005]