Rec. Tymoteusz Wronka
Ocena: 4,5/6


Morfina Szczepana Twardocha jest chyba najgłośniejszą polską powieścią ubiegłego roku: przyniosła śląskiemu autorowi Paszport Polityki, a także nominacje do prestiżowych nagród literackich, takich jak Gdynia czy Nike. Wydawałoby się więc, że o takiej książce nie można (i nie wypada) powiedzieć złego słowa, ale według niżej podpisanego, nie jest to wcale najlepszy utwór tego autora.

Powieść ma wiele mówiący podtytuł Warszawa 1939: kobiety, narkotyki i zdrada. Faktycznie sceną większości wydarzeń jest podbita przez nazistów stolica (chociaż na chwilę akcja przenosi się też do Budapesztu). Jest to zresztą jeden z większych atutów powieści: realia i charakter są oddane świetnie i z pietyzmem, co dla warszawiaka, który większość życia spędził przemierzając dokładnie te same – tylko starsze o kilkadziesiąt lat – okolice, co Konstanty Willemann (morfinista, kobieciarz, człowiek budzący przede wszystkim obrzydzenie), ma dodatkową wartość emocjonalną. Jednak i mniej zaangażowany czytelnik będzie mógł wyczuć ducha miasta, którego już nie ma.

Pojawiające się w powieści postaci, a szczególnie grający pierwsze skrzypce przywołany już powyżej Kostek, są egzemplifikacją znanych już wcześniej autorskich obsesji. Rozgrywany jest wątek tożsamości narodowej, stanie w rozkroku między polskością a niemieckością, gdzie każdej z nacji przypisywany jest konkretny zestaw cech. Jest również zestawienie ze sobą pierwiastka męskiego i żeńskiego, przy czym to płeć piękna obdarzona jest siłą i mocą sprawczą, a mężczyźni są słabi, pełni samousprawiedliwień. Jest też wreszcie próba zestawienia ze sobą fatalizmu, odgórnego sterowania losem, a możliwością wzięcia steru życia we własne ręce. Te wątki (a także kilka innych) wzajemnie się przeplatają i zazębiają, tworząc duszną i niepokojącą atmosferę, w czym pomaga wprowadzenie niemal wszystkowiedzącej, nadprzyrodzonej narratorki.

Wyróżnikiem, a także elementem dodatkowo podkreślającym klimat opowieści, jest styl. Narracja meandruje, zdania się przeciągają, pełno jest powtórzeń i zapętleń. Jest to pełna nawiązań proza, gęsta i wymagająca, wprowadzająca w trans, ale jednocześnie każde w nią wejście wymaga okresu – chociaż niezbyt długiego – na aklimatyzację.

Powieść ta zdaje się być utworem starannie przemyślanym, by nie powiedzieć zaprogramowanym na sukces. Z jednej strony pojawiają się w niej słabi, ułomni bohaterowie tak charakterystyczni dla współczesnej prozy polskiej, z drugiej posiada niespotykaną w większości utworów głównonurtowych gęstość i fabularny rozmach (paradoksalnie przy prostocie najważniejszych wątków). Ponadto Twardoch bardzo inteligentnie dobiera tematy, tworząc chwytliwą mieszaninę pikanterii, kontrowersji i chwytliwych tez – nie na tyle ostrą, by odrzucać, ale na tyle intrygującą, by wywołać dyskusje i przemyślenia. Z pozoru więc wszystko gra, ale z czasem to wyrachowanie zaczyna drażnić, wręcz można domyślać się na jakie zagranie autor się wkrótce zdecyduje… i tutaj też może objawiać się geniusz konstrukcyjny autora, dający możliwość bycia czytelnikowi zawsze o niewielki krok przed bohaterami, podbudowując ego, wyzwalając czytelniczą pewność. Wszystkie te starannie zaplanowane elementy współgrają, ale jednocześnie nie można wyzwolić się od poczucia koncepcyjnego rozwodnienia.

Tutaj przechodzimy do tezy z początku tekstu, czyli stwierdzenia, że nie jest to najlepsza powieść Twardocha. Przejawiają się w niej poglądy i idee obecne w wielu wcześniejszych utworach, a które swe apogeum osiągnęły w Wiecznym Grunwaldzie. Tam wystarczyło kilka zdań, akapit by trafić w sedno, tutaj potrzeba niejednokrotnie kilkunastu stron czy kilku powtórzeń, by przekazać ten sam ładunek idei.



Tymoteusz Wronka jest autorem bloga Ględzenie Shadowa oraz redaktorem portalu Katedra.