Rec. Michał P. Urbaniak
Ocena: 5/6

Joanna Fabicka – autorka znana przede wszystkim z młodzieżowego cyklu powieściowego o komicznych przygodach dorastającego Rudolfa Gąbczka (na który składają się tomy Szalone życie Rudolfa, Świńskim truchtem, Seks i inne przykrości oraz Tango ortodonto) powraca z powieścią zupełnie innego literackiego kalibru (i przeznaczoną raczej dla dorosłego czytelnika). Second Hand świadczy jeśli nie o pisarskim dojrzewaniu, to przynajmniej o chwalebnej próbie wyjścia z utartej konwencji – i ta próba udaje się Fabickiej.

Miejscem akcji jest biedna wieś Podlewo – mieścina chyba zapomniana przez Boga (nawet tutejszy ksiądz przeżywa kryzys powołania), w której sfrustrowani ludzie za wszelką cenę usiłują związać koniec z końcem. Tytułowy Second Hand – tkwiący w centrum powieści - to podrzędny pensjonat prowadzony przez dwie siostry, stałe miejsce zamieszkania dla kilku kobiet z jednej rodziny. Edzia-karlica topi traumy w alkoholu, jej siostra Cecylia, jednosezonowa gwiazdka estrady pielęgnuje swoje życiowe niepowodzenia i wciąż na nowo przymierza coraz ciaśniejszą czerwoną sukienkę symbolizującą dawną świetność. Marlena, córka trzeciej siostry (tej, która całe lata temu uciekła do dalekiej Hiszpanii) nie może się uwolnić od toksycznego partnera. Jest jeszcze Femi, wychowana przez ciotki dwunastolatka niewiadomego pochodzenia, której trudno odnaleźć własne miejsce w świecie. Wszystkie żyją w bezwzględnej rzeczywistości bez większych perspektyw na poprawę sytuacji, starając się po prostu wypełniać swoje zadania jak najlepiej.

Fabicka pozwala czytelnikowi zagłębić się w psychikę kobiet z jednej rodziny, pokazując, co doprowadziło do tego, że Edzia, Cecylia, Maria czy Marlena muszą sobie radzić z traumami, frustracjami, odrzuceniem, osamotnieniem, brakiem poczucia bezpieczeństwa zaprzepaszczeniem marzeń i ambicji. Ich życiorysy są pełne punktów wspólnych – niekochane w dzieciństwie same nie potrafią okazać miłości, dawniej porzucone w końcu porzucają, od zawsze samotne zamykają się we własnym bólu, tak bardzo łakną ciepła i zrozumienia, że często wybierają niewłaściwych mężczyzn i wikłają się w toksyczne związki. Prowadzą życie gorszego sortu, drugiej świeżości (stąd tytułowe angielskie Second Hand). Rozżalona Marlena – potrafiąca się zdobyć na najbardziej perspektywiczne spojrzenie – stwierdzi, że od tego maratonu przegranych, w którym uczestniczą kolejne pokolenia kobiet nie ma ucieczki. Jednak czy na pewno? Jeszcze dorastająca Femi ma szansę przerwać spiralę nieszczęść i niespełnienia. Czy jej się to uda?

Świat, który kreuje w Second Hand Joanna Fabicka jest bezwzględny, ksenofobiczny (cierpiąca na karłowatość Edzia, żyjący na uboczu Leśny Dziadek czy Femi ze zdolnościami telekinetycznymi zawsze będą uznani za dziwadła) i nieprzyjazny - zwłaszcza dla kobiet. Bohaterki często są wydawane za mąż z przymusu (i w efekcie unieszczęśliwiają swoich mężów), rodzą dzieci, których nie potrafią obdarzyć miłością, dają się wykorzystywać pochopnie obdarzonym uczuciami partnerom, w końcu stają się ofiarami przemocy fizycznej (gwałty) i psychicznej (koszmarne manipulacje). Nie potrafią być szczęśliwe, bo też nie mają ku temu powodów. Czy jednak przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w pechowym urodzeniu w niewłaściwej rodzinie, miejscu czy może w społecznych powinnościach kobiecych w sensie ogólnym? Warto spróbować sobie odpowiedzieć na to pytanie podczas lektury – choć Fabicka nie ucieka w prostotę jednoznacznych rozwiązań.

Przedstawiona w powieści historia okazuje się ciekawa i – co tu kryć – przejmująca. Postaci stworzone przez Fabicką są wyraziste psychologicznie i bardzo niejednoznaczne (brak tu czarnobiałości zgubnej dla wielu bohaterów literackich), a ich dramaty przekonujące. Całość została napisana żywym, barwnym językiem. Jedyne co można mieć za złe autorce, to zbyt otwarte wzorowanie się na Joannie Bator (zbieżności między Second Hand, a Piaskową Górą są zbyt oczywiste, aby mogły zostać zignorowane). Szkoda, tym bardziej, że Joanna Fabicka udowadnia, że umie pisać bez opierania się o cudze pióra – i to nie tylko komiczne historyjki o perypetiach nastolatków. Po Second Hand na pewno warto sięgnąć. To proza mocna, zapadająca w pamięć, niepozostawiająca obojętnym.

Michał Paweł Urbaniak jest krytykiem literackim, prozaikiem i współautorem tomu opowiadań „Zemsta jest kobietą”.