„Można zamknąć koszmar w książce, jeśli nada mu się formę i znaczenie, w prawdziwym życiu koszmar nie ma jednak formy i znaczenia. On po prostu jest. A kiedy króluje koszmar, to jest tak, jak gdyby na całym świecie nie było nic oprócz niego.”*

Nie sądziłam, że tak trudno będzie mi napisać o książce, która wywarła na mnie tak wielkie wrażenie, a której antywojenne przesłanie jest teraz tak czytelne, jak jeszcze nie było w momencie jej wydania. A.C. Grayling - sekretarz kapituły Nagrody Bookera - powiedział w 2014 r.: „Zazwyczaj Nagrodę Bookera otrzymują bardzo dobre książki, ale w tym roku wyróżniliśmy arcydzieło” * Zgadzam się z jego słowami. W tym samym roku dokonano aneksji Krymu.

II wojna światowa swoimi działaniami objęła całą Europę i trudno się dziwić, że postrzegana bywa często, szczególnie przez Europejczyków, jako wydarzenia koncentrujące się głównie na Starym Kontynencie. To, co działo się poza tym obszarem: w Afryce, czy w Azji, bywa marginalizowane, a przynajmniej rzadziej przywoływane.
Powieść Australijczyka pochodzącego z Tasmanii - Richarda Flanagana Ścieżki północy (Flanagan Richard) opowiada o losach alianckich jeńców w Azji, wykorzystanych podczas II wojny światowej przez Cesarstwo Japonii do budowy linii kolejowej biegnącej do Birmy. Jej powstanie miało zabezpieczyć Japończykom, alternatywną do morskiej, drogę transportu i pomóc w zaatakowaniu, brytyjskich wówczas, Indii. Podczas morderczej pracy w ekstremalnie niesprzyjającym klimacie wschodnioazjatyckiej dżungli, na skutek chorób, tortur i głodu straciło wówczas życie ponad 160 tysięcy ludzi, w tym ponad 60 tysięcy jeńców wojennych. Drogę kolejową, nigdy zresztą nie ukończoną, nazwano symbolicznie „Koleją Śmierci”. Opisał ją już wcześniej, w 1952 r., francuski pisarz Pierre Boulle, w przeniesionej później na ekran powieści „Most na rzece Kwai”. Tu dygresja: do ekranizacji swoich książek miał Boulle szczęście, choć jego kolejna powieść „Planeta małp” zasłynęła i funkcjonuje w świadomości odbiorców kultury, już prawie wyłącznie jako obraz filmowy, a nie książka jego autorstwa. W słynnym filmie z 1957 r. i powieści „Most na rzece Kwai” przedstawiono tylko pewien epizod z historii jenieckiego obozu pracy. Richard Flanagan pokazuje te wydarzenia w znacznie szerszym kadrze i kontekście, a robi to nie tylko jako pisarz i historyk – jest również synem uczestnika tych wydarzeń.
Bohaterem jest Dorrigo Evans, lekarz-chirurg, który wzięty do niewoli japońskiej wraz z innymi australijskimi żołnierzami, staje się dowódcą jednego z oddziałów jenieckich. Na krótko przed wyjazdem na wojnę Dorrigo nawiązuje romans z Amy – żoną swojego wuja - i miłość do niej, zdeterminuje jego losy, chyba na równi z przeżyciami wojennymi. To bardzo pięknie przedstawiony miłosny wątek. Historia, jaką opowiada nam autor, nie jest jednak wyłącznie o wojnie, ani o miłości, nie jest też tylko o sile ducha, o sposobach na zachowanie człowieczeństwa w obliczu jenieckiej gehenny, czy o żołnierskiej lojalności i przyjaźni. To pokazana na podstawie wybranych życiorysów cała panorama ludzkiego życia z jego bólem, nieodłączną fizycznością, brutalnością i śmiercią, tylko na krótkie chwile urozmaicana momentami zadowolenia, szczęścia, miłości. Pisarski talent autora, zauważony i nagrodzony wspomnianym na początku „Bookerem”, sprawia, że przy czytaniu o naturalistycznie pokazanych scenach cierpienia i przemocy ma się ochotę zamknąć oczy i po prostu nie „widzieć” tych koszmarów. Potencjalny czytelnik lub czytelniczka powinni być na to przygotowani.

Autor nie ogranicza się tylko do przedstawienia historii jeńców, pokazuje nam również, z dużą uwagą, losy ich oprawców. Próbuje zrozumieć wschodnią mentalność japońskiego dowódcy obozu - Nakamury, jego zdeprawowanego zwierzchnika - pułkownika Koty, czy najniżej stojącego w hierarchii koreańskiego nadzorcy. Przedstawia człowieka uwikłanego w wojnę i jego próby zrozumienia tej sytuacji lub przeciwnie, wyparcia i usunięcia wyrzutów sumienia np. poprzez deklarację „wierności” ideom. Czytelnik poznaje japońskich dowódców rozpływających się nad pięknem haiku i innych form poetyckich, co nie przeszkadza im w dokonywaniu najgorszych zbrodniczych czynów w imię posłuszeństwa Cesarzowi, czy japońskich lekarzy dokonujących wiwisekcji na amerykańskich jeńcach, dla wspierania naukowego sukcesu Japonii. „Ścieżki Północy” to również tytuł japońskiego poematu, jednego z najsłynniejszych XVII-wiecznych dzieł poetyckich tej kultury.

Oczywiście, odwieczne pytania stawiane przez filozofów o istotę i pochodzenie zła, do których zdaje się powracać autor, nie znajdują odpowiedzi. Możemy tylko dalej dziwić się, i zastanawiać: Jak Japończyk recytujący poezję mógł ścinać ludziom głowy wyłącznie dla zaspokojenia swojej chorej zachcianki? Jak nazista z Obozu w Auschwitz mógł wracać wieczorem do domu i kołysać do snu swoje dzieci? czy wreszcie: Jak sympatycznie wyglądający chłopak ze zdjęcia na profilu portalu społecznościowego, powróci z Ukrainy do swojego dawnego życia, do rodziców i narzeczonej?

„Życie jest znośne wyłącznie dzięki naszej wierze w złudzenia, (...) to wiara w rzeczywistość zawsze nas pogrąża.”*

Obawiam się, że omówienie wszystkich problemów, których dotknął autor w tej powieści, przy jednoczesnym zachowaniu tajemnicy, którą tak śmiało odsłania jedna z not wydawcy (bo nie na każdym wydaniu się znalazła), a którą lepiej przed lekturą ominąć, przekracza moje możliwości. Ograniczę się więc na koniec, do krótkiego wyrażenia swojego zachwytu tym dziełem – bo do dzieł literackich można „Ścieżki Północy”, moim zdaniem, zaliczyć.

*Richard Flanagan, „Ścieżki Północy”, tłum. Maciej Świerkocki, Wydawnictwo Literackie, 2015 r.