„Unikam patrzenia w lustra, a zawsze gdy spojrzałam na jedną z reprodukcji Dürera, wydawało mi się, że widzę samą siebie. Ta istota na miedziorycie, którą widzimy w chwili zapatrzenia w niebyt, ma skrzydła, ale nie jest aniołem; ta kobieta jest alegorią melancholii. (…) Moja głowa też się pochylała, moja głowa opadała na piersi; jedna ręka zaciśnięta w pięść, jakby przygotowywała się do obrony przed bólem, a jednak nie wytrzymała, opadała na kolana, druga ręka rozluźniała się, ponieważ wiedziałam, że nie uratuję się przed zatonięciem, chwytając się brzytwy”[1] – myślała o sobie siostra twórcy psychoanalizy Adolphina Freud.

Trudno chyba znaleźć człowieka, któremu obca by była postać Zygmunta Freuda, ale chyba niewielu słyszało – bo i niewiele wiadomo – o jego siostrach, szczególnie o tej najmłodszej, która nigdy nie wyszła z mąż i na zawsze pozostała ukryta w cieniu wielkiego brata. Goce Smilevski pokusił się o ukazanie sylwetki Adolphiny Freud i próbę rekonstrukcji jej losów. Aż do ostatniego oddechu…

Po inwazji niemieckiej na Austrię w 1938 roku Freudowi, dzięki pomocy przyjaciół z zagranicy udało się wyjechać z Wiednia do Londynu. Nie była to łatwe dla jego znajomych, bowiem nawet w obliczu realnego zagrożenia Freud stawiał warunki i nie chciał opuszczać kraju jeśli wraz z nim nie wyjadą wskazani przez niego ludzie. Wśród szesnastu wymienionych przez niego osób znalazła się jego żona, dzieci wraz z rodzinami, siostra żony, jego lekarz i służące. Dziwnym trafem zabrakło na tej liście jego brata Aleksandra oraz czterech sióstr, których los dopełnił się w obozie koncentracyjnym.

Czas w powieści zatacza koło – Adolphinę Freud poznajemy tuż przed ucieczką Freuda z Wiednia, wraz z nią trafiamy do obozu i w końcu do komory gazowej. Tam, jakby w ostatniej chwili przemykało jej przed oczyma całe jej życie, wracamy do początków dzieciństwa, by po prześledzeniu jej losów powrócić do miejsca kaźni i towarzyszyć jej ostatnim tchnieniom.

Wychowana przez piękną i dominującą matkę, której uczucia wobec niej wahały się pomiędzy miłością i nienawiścią, których nigdy nie omieszkiwała jej okazywać już na samym początku życia została w pewien sposób okaleczona. Inteligentna i niezwykle wrażliwa kobieta, wciąż podawana zjadliwej krytyce i spychana na margines, całe życie próbowała odnaleźć swoje miejsce w świecie, który w tym okresie w ogóle nie był miejscem przyjaznym dla kobiet. Nawet jej ukochany brat traktował kobiety tendencyjnie czemu dał wyraz w swoich pracach. Adolphina czuła się zraniona i poniżona sprowadzeniem jej kobiecości do zazdrości o penisa i określania jej płci jako wykastrowanej namiastki mężczyzny.

Postać siostry Freuda staje się pretekstem dla macedońskiego pisarza, który jej głosem polemizuje z poglądami twórcy psychoanalizy na temat religii i kultury, podaje w wątpliwość wiele jego autorytatywnych stwierdzeń. Podczas gdy Freud dokonał analizy obrazu Leonarda da Vinci „Święta Anna z Samotrzeć” Adolphina opowiada o tym, co widzi na obrazach Giovanniego Belliniego: „Madonnie z dzieciątkiem” i „Ukrzyżowaniu”. Nie zgadza się z twierdzeniem, że idea zbawienia i nieśmiertelności zaprzecza tragizmowi istnienia, uważa że religia i wiara w istnienie bytów po śmierci nie są obietnicą innego sprawiedliwego świata, w którym wynagrodzone zostaną wszelkie cierpienia, bowiem nie da się przywrócić tego, co zostało stracone; „(…) jedynym pocieszeniem na tym świecie jest piękno”[2]. Opisy tych samych obrazów są tłem dla dyskusji z bratem o nieśmiertelności. Adolphina zarzuca Zygmuntowi, że wyraża się z taką pogardą o ludziach wierzących ponieważ sam jest pewien swojej nieśmiertelności – w swej pysze uważa, że poprzez swoje dzieła trwać będzie wiecznie.

Adolphina nie jest jedyną zapomnianą siostrą w tej powieści: w obozie poznaje ona Ottlę – siostrę Franza Kafki, zawiera także wieloletnią przyjaźń z siostrą Gustava Klimta – Klarą. Obie skrzywdzone przez własne matki, co położyło się cieniem na ich postrzeganiu siebie, obie nadwrażliwe i nieprzystosowane do życia, w którym kobieta nie ma prawa do własnych wyborów znajdują azyl w klinice psychiatrycznej. To kolejny pretekst dla Smilevskiego by opowiedzieć o historii obłędu i snuć rozważania na temat tego czym jest normalność i szaleństwo.

„Wszyscy normalni ludzie są normalni w ten sam sposób, każdy obłąkany człowiek jest obłąkany na swój sposób”[3] – stwierdza Klara Klimt.

Adolphina Freud ujmuje to w sposób bardziej poetycki i obrazowy:

„Człowiek zawsze przeczuwał – i zawsze będzie tylko przeczuwał, nie mogąc udowodnić, czy to prawda, czy tylko złudzenie – że w każdej istocie ludzkiej tli się jakaś niematerialna światłość, coś, co być może pali się jeszcze po zgaśnięciu ciała. (…) Ludzie dzięki pokrewieństwu promieni, które noszą w sobie, tworzą ludzkie konstelacje. (…) Niektóre z tych promieni są znakami szaleństwa. Konstelacje stworzone z obłędu przeplatają się z innymi, ponieważ tworzą je ci sami ludzie, a jednak wygląda to tak, jakby każda z konstelacji szaleństwa migała na odosobnionym niebie, sama”[4].

Obie mogły w ten sposób postrzegać siebie, bo chociaż otoczone innymi ludźmi, w istocie trwały w osamotnieniu i niezrozumieniu.

Goce Smilevski stworzył w oparciu o – mam wrażenie – śladowe dokumenty wiarygodną psychologicznie postać, której losy przemawiają do wyobraźni i budzą silne emocje. Są w tej książce bardzo poetyckie, wzruszające fragmenty a jednak udało się autorowi uniknąć sentymentalizmu. To bardzo piękna opowieść o zapomnianych przez historię kobietach, które skrył cień wielkości ich braci.

- - -
[1] Siostra Zygmunta Freuda (Smilevski Goce), przeł. Natalia Łukomska, W.A.B., 2014, s. 147.
[2] Tamże, s. 163.
[3] Tamże, s. 130.
[4] Tamże, s. 178-179.

Tekst także na moim blogu: http://okres-ochronny-na-czarownice.blogspot.com/