Akcja powieści rozgrywa się w Saksonii na początku XVIII w. Autor opisuje dzieje tragicznej miłości Anny Hoym - hrabiny Cosel do króla Augusta II Mocnego z saskiej dynastii Wettinów. Nie będę streszczać powieści, w recenzji pragnę skupić się na podstawowej problematyce, którą autor porusza.

Powieść ta jest przede wszystkim bogatym źródłem wiedzy o czasach panowania na tronie saskim i polskim króla Augusta II Mocnego. To zarazem dokładna charakterystyka tegoż władcy, jego dworu oraz wydarzeń historycznych mających miejsce w tym okresie. Są to czasy III wojny północnej, konfliktu, który miał fatalne skutki dla obuh państw rządzonych przez tego monarchę. W szczególnie szkodliwy sposób wpłynął na dalsze losy państwa polskiego.

Jednocześnie Kraszewski kreśli doskonały portret psychologiczny tytułowej bohaterki. Początkowo widzimy ją jako skromną i cichą kobietę, stroniącą od życia towarzyskiego. Poznając Augusta II i stopniowo ulegając jego uczuciom, zmienia się. Staje się kobietą zaborczą, rozrzutną, chciwą, władczą, apodyktyczną, zrażającą do siebie najbliższe otoczenie dworskie. Za wszelką cenę pragnie stać się małżonką królewską, i celowi temu podporządkowuje całe swoje działanie. Nie rezygnuje z tych zamierzeń nawet w obliczu całkowitej już utraty szansy ich realizacji. Przedstawiona jest jako kobieta żelaznego charakteru, silna i konsekwentna w działaniu.

"Hrabina Cosel" jest także źródłem wiedzy o najbliższym otoczeniu króla Augusta II, walce o wpływy u niestałego w uczuciach i chwiejnego w swych postanowieniach monarchy. Jest to także krytyka ówczesnej elity dworskiej, którą Kraszewski przedstawia w wyjątkowo negatywnym świetle. Warstwa owa jest zła, zepsuta, szkodliwa, nieudolna i zdemoralizowana. Kompletnie nie interesują należących do niej ludzi losy rządzonych państw i ich obywateli. Myślą i działają mając na uwadze tylko własne szczęście. A są to zarazem ludzie, którzy mają przeogromny wpływ na losy Rzeczypospolitej, państwa wyniszczonego wojną sprowokowaną właśnie przez Augusta Mocnego. Nieprzypadkowo w tym okresie zaczyna się upadek znaczenia państwa polskiego na arenie międzynarodowej. Powieść jest także panoramą ówczesnego społeczeństwa polskiego i saskiego.

Powieść znakomita i warta polecenia.