Po przeczytaniu tej książki na słowo "przypadek" będę reagował zupełnie inaczej niż do tej pory. Przede wszystkim zapytam - jaki przypadek? Co osoba posługująca się tym terminem ma na myśli? Nieprzypadkowo (nomen omen) autor we wstępie twierdzi, że jeśli miałby komuś zadedykować swoje dzieło, to R. Dawkinsowi - który absolutyzuje rolę przypadku i W. Dembskiemu - czołowemu przedstawicielowi wyznawców tzw. "Inteligentnego Projektu", będącego kontynuacją kreacjonizmu. Obaj podchodzą do przypadku ze skrajnych pozycji, odnosząc się zresztą głównie do ewolucji. Heller, na szczęście, rozpatruje sprawę dużo szerzej. Zresztą kto zna tego autora, może się spodziewać sporej dawki historii nauki, matematyki, fizyki i filozofii nauki.

"Filozofia przypadku" składa się z trzech części.

Preludium obejmuje opis "oswajania, czy wręcz poskramiania przypadku: od Arystotelesa, który twierdził, że przypadek stanowi wyłom w racjonalności i dlatego nauka jest wobec niego bezsilna, do Jakuba Bernoullego, który sformułował i matematycznie udowodnił twierdzenie o długiej serii przypadkowych zdarzeń"[1].

Fuga, w której łączy się przypadek z rachunkiem prawdopodobieństwa, wskazuje, iż "Nie podlega dziś dyskusji, że teoria prawdopodobieństwa jest nie do uniknięcia, gdy staramy się zrekonstruować strukturę Wszechświata. Pozostaje jednak problem: jaka teoria prawdopodobieństwa? Nie ma jednej, absolutnej teorii prawdopodobieństwa (...) jest klasyczna (...) jest kwantowa (...) i są nieprzemienne teorie prawdopodobieństwa"[2] i w tym kontekście docieka, która z nich może odgrywać fundamentalną rolę w strukturze Wszechświata.

Dwie pierwsze części stanowią przygotowanie i podstawę do zrozumienia części trzeciej - Cody. To w niej Heller twierdzi, że pytanie "Bóg czy czysty przypadek?" jest pytaniem źle postawionym, bowiem pobrzmiewa w nim echo manicheizmu i kwestionuje dorobek św. Tomasza z Akwinu (który "cały 74 rozdział summy »Contra gentiles« poświęcił tezie, że »Boża Opatrzność nie wyklucza zdarzeń przypadkowych i losowych«"[3]). Stawia przy tym swą główną tezę: "(...) gdy rachunek prawdopodobieństwa okrzepł i zaczął oddziaływać z innymi matematycznymi strukturami, okazało się, że pod względem swej racjonalności nie bardzo różni się od innych matematycznych struktur. A gdy stał się częścią teorii miary, upodobnił się do nich całkowicie. Zastosowania do fizyki ukazały jego funkcjonowanie we Wszechświecie. Co więcej, nie tylko wkomponowuje się on w racjonalność Wszechświata, ale jest także niezbędnym elementem tego, by system praw przyrody w ogóle mógł funkcjonować. Mówiąc obrazowo, w siatce praw fizyki są »wolne miejsca« na działanie przypadków i jest ich dokładnie tyle, ile potrzeba by prawa fizyki nie były tylko abstrakcyjnymi wzorcami, lecz by mogły rządzić konkretnymi procesami w przyrodzie"[4]. System praw przyrody z owymi "wolnymi miejscami" Heller utożsamia z "Wielką Matematyczną Matrycą", której podlega Wszechświat (tożsamą z einsteinowskim "Bożym Zamysłem" - The Mind of God).

Każda część poprzedzona jest wstępem. Niektóre trudniejsze zagadnienia autor omawia kilkakrotnie. Bardzo to ułatwia przyswojenie sobie trudnej (przynajmniej dla mnie) matematyczno-fizycznej materii książki. (Ewolucja biologiczna jest jedynie włóknem ewolucji Kosmosu). A poznać tezy Hellera nie tylko warto, ale nawet trzeba, bowiem znajomość "Filozofii przypadku" staje się niezbędna w każdej dyskusji filozoficznej czy teologicznej, w której strony odnoszą się do pojęcia przypadku czy prawdopodobieństwa.


---
[1] Michał Heller, "Filozofia przypadku. Kosmiczna fuga z preludium i codą", wyd. Copernicus Center Press, 2012, str. 17.
[2] Tamże, str. 212.
[3] Tamże, str. 216.
[4] Tamże, str. 309-310.