Przez całe dzieło Żeromskiego przepływa nurt głębokiego niepokoju filozoficzno-moralnego zawieszonego nad zawsze żywym pytaniem o sens ludzkiego życia. "Wielkimi są tylko czyny - mówi jeden z bohaterów "Popiołów". - One jedne równają się siłom przyrody, niweczą ich wszechmoc i wszechmoc naszej ludzkiej śmierci". Ale Żeromski dostrzegał, że świat jest rozdzierany sprzecznościami między działaniem a moralnością.

Był piewcą pogańskiej siły życia, a jednocześnie odczuwał i opisywał mękę i nędzę istnienia z przejmującą prawdą. Czy to, co w historii wielkie i zwycięskie, musi zarazem przynosić zagładę i łamać zwykłe szczęście ludzkie? Skąd się wywodzi zło? Tkwi ono w określonych warunkach życia społecznego czy w naturze ludzkiej?

Oto przykłady zagadnień, jakie roztrząsają bohaterzy Żeromskiego. Wielka literatura nie daje kojącej recepty na rozwiązanie trudnych problemów życia. Wielka literatura to przede wszystkim siła moralno-artystyczna budząca głęboką refleksję nad powagą i godnością spraw ludzkich.

Jan Zygmunt Jakubowski

[Książka i Wiedza, 1983, t. 3]