Czas akcji nie jest w powieści dokładnie określony. Na podstawie strzępów informacji podejrzewam, iż jest to druga połowa XVII wieku.

Na początku czytelnik poznaje historię rodu Siekierzyńskich, który wywodzi się z czasów króla Bolesława Śmiałego, a w wieku XVI zaczyna podupadać. Ojciec tytułowego bohatera, pan skarbnikowicz Longin Siekierzyński, jest już tylko bardzo ubogim szlachcicem. Jego własnością jest jedna skromna wioska na Mazowszu - Siekierzynek. Pan Longin to człek wielkiej dumy, pyszny, mający bardzo wysokie mniemanie o własnym rodzie, z pogardą traktujący stojących niżej w hierarchii "panów braci". Jego zachowanie powoduje, iż Siekierzyńscy nie są lubiani w okolicy. Ponadto są skonfliktowani z wieloma innymi rodzinami. Toczą zawzięty spór z sąsiadem, niejakim Wichułą. Pan Longin poślubia pannę Kunegundę z rodu Pileckich. Owocem tego związku jest syn, Tadeusz Siekierzyński - tytułowy bohater powieści. Nie wiedzie on życia usłanego różami. W młodym wieku traci rodzica. Matka próbuje gospodarować na skromnym i zadłużonym majątku. Wkrótce po panu Longinie umiera także jego sąsiad-antagonista. Rodzina Wichuły o jego śmierć obwinia Siekierzyńskich. Bezwzględny spór sąsiedzki trwa więc w dalszym ciągu. Wkrótce, z powodu zadłużenia, Tadeusz traci majątek. Wraz z matką i dwoma najwierniejszymi sługami musi opuścić rodzinne gniazdo. Udaje się do Lublina. Wkrótce umiera pani Kunegunda. Tadeusz musi sam sobie radzić. Przypadkowa rozmowa z pewnym mieszczaninem lubelskim odmienia jego żywot. Młodzieniec znajduje zajęcie, a także cel w życiu. Pragnie dorobić się fortuny, aby odzyskać utracony majątek i upokorzyć znienawidzonych Wichułów. Niestety musi ukrywać swoje zajęcie przed światem zewnętrznym.

Historia pana Tadeusza - ostatniego z rodu Siekierzyńskich staje się dla autora pretekstem do ukazania obyczajowości Rzeczpospolitej okresu staropolskiego. Czytelnik jest "obecny" zarówno w dworkach szlacheckich, jak i w rezydencjach magnackich. Ponadto w karczmach, sklepach, faktoriach kupieckich i kamienicach mieszczańskich. Dzięki temu obserwuje i poznaje obyczajowość różnych grup społecznych Rzeczpospolitej: szlachty, magnaterii, mieszczaństwa, kupiectwa, adwokatury i wielu innych, czerpiąc z książki wiedzę o życiu codziennym wyżej wymienionych warstw społecznych.

"Ostatni z Siekierzyńskich" to dzieło charakterystyczne dla pisarstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego: pod pretekstem opowiedzenia konkretnej historii autor ukazuje życie i obyczajowość minionych czasów. Powieść obfituje w wydarzenia zarówno dramatyczne, jak i humorystyczne. Ponadto ma barwny, nieco staropolski język, charakterystyczny dla twórczości "Bolesławity". I chociaż utwór nie należy do najlepszych w dorobku autora, jest godny polecenia. Wielbiciele twórczości Kraszewskiego na pewno nie będą zawiedzeni.