Akcja książki Gorkiego osadzona jest na szarej rosyjskiej prowincji w pierwszych latach XX wieku. „Matka” opowiada historię stosunku tytułowej bohaterki, Pelagii Własowej, do sprawy rewolucji socjalistycznej, której głównym przedstawicielem jest jej syn, Paweł. Uwaga: po kliknięciu pokażą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu

„Matka” przepełniona jest opisami cierpienia klasy robotniczej i chłopów. Autor oczywiście obarcza całą winą bogaczy i służby policyjne, zarówno za niesprawiedliwe podatki, jak i za bicie żon przez pijanych mężów. Samej jednak klasie posiadającej nie poświęca wiele miejsca, postacie dyrektora fabryki czy sędziów pojawiają się tylko w pojedynczych fragmentach i nie wzbudzają większych emocji, jedynie postać stanowego przedstawiona jest w intensywniejszym negatywnym świetle.

Powieść jest apoteozą rewolucjonistów, przedstawia ich jako postacie nieomal nadludzkie, zrzekające się wszelkich, zarówno materialnych, jak i emocjonalnych, korzyści (rewolucjoniści nie zakładają rodzin, by nie przeszkadzały im w pracy na rzecz socjalizmu). Matka jest jedyną postacią, która wprowadza w ich środowisko głębsze więzi międzyludzkie, rzuca się w oczy kontrast między jej uczuciowością a chłodem i oschłością niektórych działaczy, w przeciwieństwie też do nich nie jest ona w stanie odrzucić religii i często odczuwa potrzebę modlitwy. Stąd jest uznawana przez resztę bohaterów za osobę nie w pełni odpowiedzialną i traktowana trochę jak dziecko, którego nie można narażać na niebezpieczeństwo.

Pelagia Niłowna pokazuje ludziom alternatywę. Powieść mówi, że choć nie każdy może zrozumieć istotę rewolucji, to jednak każdy może ją poczuć i pokochać. Stawia przed prostym człowiekiem ideał do naśladowania - człowieka, który choć sam do końca rewolucjonistą nie jest, to jednak całym sercem i duszą rewolucję wspiera i nie waha się pomóc w jej realizacji. Socjalizm upodabnia się do religii, nie musisz go rozumieć, wystarczy, że w niego wierzysz.

Uwagę zwraca fakt, że choć główna bohaterka jest nazwana z imienia, patronimiku i nazwiska, to jednak zarówno narrator, jak i bohaterowie rzadko kiedy mówią o niej inaczej niż „matka”. Ma to niewątpliwie podkreślić uniwersalny charakter tej postaci, jak również nadać jej wymiar symboliczny. Matka to lud. Ojciec to stary ustrój. Syn to socjalizm. Miniaturę rewolucji widzimy już w drugim rozdziale powieści, gdy Paweł (notabene przy użyciu młotka) broni się przed zakusami ojca i na zawsze obala jego domową tyranię. Wszystkie najgorsze wspomnienia Pelagii sprowadzają się do postaci męża, Michała. Przesłanie jest jasne: ludzie, wspierajcie socjalistów; socjaliści, edukujcie lud.

Książkę z początku czyta się lekko, po pewnym czasie zaczyna jednak razić jej tendencyjność oraz powtarzanie w kółko tego samego. Niewiele straciłaby, gdyby autor skrócił ją o połowę. Dzisiejszego czytelnika bawi lub razi błahość cierpień ludu i rewolucjonistów, wyolbrzymionych przez autora, w porównaniu z terrorem Lenina i Stalina, których Gorki był piewcą. Jednak w swoim czasie ta powieść (wydana w 1907 roku) bardzo silnie oddziaływała.

Wydarzenia opisane w książce oparte są na pochodzie pierwszomajowym w Sormowie (pod Niżnym Nowgorodem), który odbył się w 1902 r., pierwowzorami postaci byli Piotr Załomow i jego matka, Anna Kriłłowna, niewątpliwie też niemały wpływ na powieść miały wypadki „krwawej niedzieli” 9 stycznia 1905 roku.

Powieść jest dostępna w całości online w rosyjskim Internecie.