Rok 1861. Warszawa. Trzydzieści lat po upadku powstania listopadowego społeczeństwo polskie, mając dość carskiego zniewolenia i upodlenia, zaczyna podnosić głowy. Szczególnie młode pokolenie ma dość moskiewskiego ucisku i brutalnego bezczeszczenia przez Moskali tego, co dla Polaków najświętsze. Młodzi skupiają się w tajnych organizacjach patriotycznych. Prym wśród nich wiedzie młodzież akademicka. Ich hasła padają na podatny grunt, głównie wśród uboższej części mieszkańców stolicy. Pojawiają się instruktorzy spoza granic ziem polskich, którzy przygotowują rewolucjonistów do przyszłej walki zbrojnej.

Lecz i carski aparat represji działa prężnie i niezwykle skutecznie. Policja tłumi wszelkie przejawy niezadowolenia wśród mieszkańców Warszawy. Instytucja ta ma rozbudowany na szeroką skalę aparat szpiegowski, oparty na szeregu płatnych szpiegów i donosicieli. Są nimi głównie Polacy, za niewielki pieniądz wysługujący się carskim oprawcom. To ludzie źli, zepsuci, bezwzględni, na ogół bez wyższych uczuć, bez wartości patriotycznych w sercach. Ludzie o najbrudniejszych sumieniach, najmniej wartościowe jednostki w społeczeństwie Warszawy. Jednym z nich jest Adam Pressler, były uczestnik powstania listopadowego, następnie karnie usunięty z wojska rosyjskiego za bliżej nieokreślone przewinienie. Pracuje on jako szpieg policji carskiej, a zarobione pieniądze na ogół przepija w podrzędnych szynkach. Jego żona, domyślając się jego zajęcia, gardzi nim. Syn z córką nie wiedzą, czym trudni się rodzic. Jednocześnie człowiek ów nie wie, iż jego własny syn, Julian Pressler, student medycyny, to członek konspiracyjnej organizacji przygotowującej przyszłą walkę zbrojną. W Adamie zaczyna budzić się sumienie i miłość do dzieci. Postanawia wykonać ostatnie zadanie, a następnie zerwać z szpiegostwem. Dzięki jego informacjom policja carska rozbija młodzieżową organizację patriotyczną. Wśród aresztowanej młodzieży, która trafia do Cytadeli, znajduje się Julian Pressler... Jego ojciec, który już zrozumiał własną nikczemność, postanawia zrobić wszystko, aby uwolnić syna. Lecz czy nie za późno? Julianowi usiłuje pomóc także jego siostra, Maria. Na ołtarzu braterskiej miłości złoży ona bardzo wysoką ofiarę.

Działalność szpiegowska Adama Presslera staje się (chociaż wbrew jego woli) przyczyną tragedii całej jego rodziny. Lecz jednocześnie dramatem jego samego jako człowieka. Bohater zda sobie sprawę z własnej niegodziwości, lecz czy nie będzie za późno, by powrócił na drogę uczciwości? Czy uczynione zło można naprawić? I czy można zapobiec przynajmniej częściowo jego skutkom? W jaki sposób tragedia rodziny wpłynie na dalsze losy Adama Presslera?

Dramat Adama Presslera i jego rodziny jest głównym motywem utworu. Jednocześnie Kraszewski na kartach tej powieści przedstawił atmosferę miasta i nastroje jego mieszkańców w pamiętnym 1861 r. Czytelnik obserwuje nastroje rewolucyjne stolicy, których wyrazicielami są: prosty lud, młodzież akademicka, niższe duchowieństwo, drobni kupcy i sklepikarze, rzemieślnicy oraz robotnicy. Dla nich przyszła walka zbrojna o niepodległość będzie zarazem walką o poprawę warunków społecznych. Jednocześnie autor ukazał bezwzględność Moskali, symbolizowaną przez główne narzędzie represji, czyli tajną policję. Moskale przedstawieni w powieści to ludzie bezwzględni, okrutni, prymitywni, dążący za wszelką cenę do kariery, nienawidzący ludności polskiej. Gardzący nawet (a może szczególnie) osobami, którymi się posługują, czyli Polakami-szpiegami w ich służbie.

Polecam "Szpiega" czytelnikom. Nie jest to powieść "krzepiąca serca", wręcz przeciwnie, jej charakter i nastrój jest smutny, pesymistyczny i przygnębiający. Lecz zarazem jest to powieść piękna, budząca uczucia patriotyczne, a losy bohaterów wywołują zainteresowanie czytelnika. "Szpieg" to jedna z wielu dziś zapomnianych powieści Kraszewskiego. Zupełnie niesłusznie zapomnianych.