Akcja powieści obejmuje lata 1016-1031 r. Państwo polskie jest u szczytu potęgi. Prowadzi na ogół pomyślne wojny z cesarstwem rzymsko-niemieckim, zdobywa nowe terytoria, rośnie jego znaczenie polityczne. Symbolem pomyślności państwa wydaje się koronacja Bolesława Chrobrego (1025 r.). Okazuje się jednak, iż owa pomyślność to tylko pozory, pojawiają się pierwsze pęknięcia. Państwo otoczone jest wrogimi krajami, których władcy pragną wziąć rewanż za wcześniejsze porażki w wojnach z Bolesławem Chrobrym. Gdy po zgonie tegoż na tron wstępuje jego syn, Mieszko II Lambert, nic początkowo nie zapowiada bliskiej tragedii monarchii piastowskiej. Jednak monarchia Mieszkowa zmierza do niej powoli, lecz nieuchronnie. Państwa sąsiednie szykują wspólne uderzenie na królestwo polskie. Ponadto o udział w rządach upominają się pozostali synowie Chrobrego, czyli książęta Bezprym i Otton...

Głównych bohaterów powieści wymieniłbym dwóch. Pierwszy z nich to Mieszko II Lambert, syn wielkiego Bolesława Chrobrego. Mimo że jest człowiekiem walecznym, odważnym, znakomitym wodzem i wojownikiem, pozostaje pod przemożnym wpływem potęgi i znaczenia własnego ojca. Ten brak samodzielności Mieszka będzie mieć olbrzymi wpływ na losy Królestwa Polskiego. Syn Chrobrego to także człowiek rozdarty wewnętrznie o skomplikowanej osobowości. Jest pełen pięknych ideałów, pragnie szczęścia swoich najbliższych oraz poddanych. Nie potrafi zrozumieć jednak, iż nie jest w stanie uszczęśliwić wszystkich. Pojawiają się bowiem sprzeczności w łonie społeczeństwa piastowskiego. Do znaczenia dochodzi możnowładztwo rywalizujące z niższymi warstwami społecznymi - włodykami i smardami. Ponadto komplikacje pojawiają się także w życiu osobistym monarchy. Niegdyś, na rozkaz ojca, Mieszko musiał porzucić pierwszą żonę (w powieści nosi ona imię Dobrochna) oraz syna - Bolesława, a poślubić niemiecką księżniczkę Rychezę, która pochodzi z cesarskiego rodu. Mieszko Bolesławowic w tajemnicy przed ojcem nadal jednak kocha Dobrochnę, i właśnie Bolesława pragnie uczynić swoim następcą. Po śmierci Chrobrego dąży do tego celu kosztem Rychezy i swojego prawowitego syna, Kazimierza (późniejszego Kazimierza Odnowiciela). Ta słabość charakteru króla, jego niezdecydowanie i rozdarcie wewnętrzne, będzie jedną z głównych przyczyn kryzysu monarchii pierwszych Piastów.

Drugim z bohaterów powieści jest Włodko z Brzeziewa. Pochodzi on z niższych warstw ludności - ubogich chłopów (smardów). Za zasługi wojenne szybko awansuje w legionie dowodzonym przez księcia Mieszka. Z czasem staje się prawą ręką Bolesławowica i piastunem jego syna, Kazimierza. Pokocha on szczerze swojego wychowanka, który jest lekceważony przez własnego ojca. Losy Włodka są wkomponowane w najważniejsze wydarzenia historyczne tego okresu. Wokół postaci Włodka i króla Mieszka II Lamberta toczy się główna akcja powieści.

Jak wspomniałem, w powieści pojawia się jako pierworodny syn Mieszka Lamberta niejaki Bolesław. Chodzi tu o tzw. Bolesława Zapomnianego, który w późniejszych latach miał panować jako monarcha słynący z okrucieństwa i niegodnych czynów, przez co miał zostać wymazany z pamięci potomnych. Czy ów Bolesław Zapomniany istniał naprawdę? Źródła historyczne XI w. milczą na jego temat. Również wśród historyków trwa spór co do autentyczności tej postaci. W powieści występuje on jako syn Mieszka II Lamberta ze związku "niepobłogosławionego przez Kościół". Bolesławowic musiał go odprawić pod naciskiem ojca i duchowieństwa katolickiego. Lecz gdy Mieszko sam zostaje królem, pragnie uczynić go swoim następcą kosztem Kazimierza (syna ze związku z królową Rychezą). Jako piastun Bolesława pojawia się w powieści niejaki Miecław. Z tą postacią będą nieodłącznie związane późniejsze losy kraju.

Powieść "Wolni i swawolni" stanowi doskonałą panoramę społeczno-polityczno-obyczajową państwa polskiego schyłkowego okresu rządów Bolesława Chrobrego, a następnie jego syna, króla Mieszka II Lamberta (Bolesławowica). Obserwujemy losy głównych bohaterów na tle wydarzeń historycznych. Ponadto możemy zapoznać się z różnymi grupami społecznymi tamtych czasów. Widzimy życie i działalność dworu królewskiego, możnowładztwa, duchowieństwa, wojów, kmieci oraz niższych warstw społecznych, czyli włodyków, smardów, rzemieślników oraz ludności niewolnej. Obserwujemy ich codzienne życie, problemy, obyczaje, obrzędy, wierzenia religijne, wzajemne relacje. Okres, w którym toczy się akcja powieści jest czasem przemian społecznych. Pojawia się uprzywilejowana warstwa zwana możnowładztwem, która dąży do uzyskania przodującej roli w państwie kosztem pozostałych klas. Musi to nieuchronnie spowodować konflikt, który w znaczącym stopniu przyczyni się do późniejszego kryzysu państwa polskiego. Ponadto możemy zaobserwować rozwój religii chrześcijańskiej na ziemiach polskich, a przede wszystkim stosunek do nowej wiary i duchowieństwa katolickiego różnych grup ludności.

Pojawia się pytanie o przyczyny kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej, który to kryzys zapoczątkowany został w okresie panowania Mieszka II. Powieść na pewno nie daje jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Pomaga jednak w jej uzyskaniu.

Moim zdaniem, "Wolni i swawolni" to jedna z lepszych polskich powieści historycznych, których akcja rozgrywa się w okresie wczesnopiastowskim. Ma nieocenione walory edukacyjno-wychowawcze, ponadto pomaga zrozumieć procesy społeczno-polityczne zachodzące w ówczesnym Królestwie Polskim. Zarazem odznacza się ciekawą, szybko toczącą się akcją, pisana jest barwnym językiem, który na pewno pobudza ciekawość czytelnika.

Podsumowując należy stwierdzić, iż powieść ta jest doskonałą mozaiką życia społeczno-obyczajowo-politycznego w Królestwie Polskim lat 1016-1031. Zawiera pewne nieścisłości historyczne, dlatego uczulam czytelników, aby nie traktowali tego utworu jako podręcznika historii. Polecam książkę jako doskonałą pomoc w zrozumieniu procesów i zjawisk omawianego okresu naszych dziejów.

Nie pozostaje mi nic innego, jak zaprosić do lektury "Wolnych i swawolnych". Czas poświęcony tej powieści na pewno nie będzie stracony.