Akcja tej powieści rozgrywa się w połowie XVI w. Jest to okres, kiedy w Niemczech rozwija się nowy prąd społeczno-religijny, zwany reformacją. Nowe idee rozprzestrzeniają się następnie w całej Europie, w tym także na ziemiach polskich.

Na początku utworu czytelnik poznaje głównego bohatera, którym jest młody wojewodzic Janusz. Od kilku lat przebywa on w Wittenberdze w Niemczech (kolebce reformacji religijnej), gdzie studiuje. Kilkuletni pobyt na ziemi niemieckiej, obcowanie z miejscowymi ludźmi, kontakt z nowinkami religijnymi - te właśnie czynniki sprawiają, iż bohater staje się wyznawcą nowej religii, którą jest protestantyzm. Duży wpływ na ten fakt ma również jego miłość do Frydy, córki bogatego kupca, u którego Janusz wynajmuje kwaterę. Rodzina ukochanej także wyznaje nową wiarę. Jednakże pewnego dnia wojewodzic na wyraźny rozkaz ojca musi powrócić do kraju. Wojewoda jest bowiem gorliwym katolikiem i obawia się o los syna. Szczególnie nie chce, aby jego syn ulegał nowym prądom religijnym, których on sam jest bezwzględnym przeciwnikiem. Jak zachowa się Janusz? Czy zmuszony, wyrzeknie się nowej religii? I czy jego miłość, która jest uczuciem zamożnego magnata do córki bogatego człowieka, ale jednak mieszczanina i to obcej nacji, przetrwa próbę czasu? Dodam jedynie, iż bohatera czeka wiele dramatycznych przeżyć. Czy jego historia zakończy się szczęśliwie? Na pewno zakończenie będzie zaskakujące dla czytelnika.

W "Powrocie do gniazda" ukazał pisarz problemy charakterystyczne dla XVI wieku. Był to wiek przełomu religijnego - reformacji. Autor przedstawia jej rozwój w Niemczech, szczególnie w kręgach mieszczaństwa, kupców i rzemieślników. Po pewnym czasie akcja przenosi się na ziemie Rzeczpospolitej. Kraszewski ukazuje wpływ reformacji na polskie społeczeństwo, szczególnie jeśli chodzi o kręgi szlachty, magnaterii, mieszczan. Autor dokładnie pokazuje wpływ reformacji na życie tych warstw społecznych w Polsce i w Niemczech. Ponadto przedstawia relacje społeczne pomiędzy wymienionymi klasami, a także stosunek mieszkańców Rzeczpospolitej do zachodnich sąsiadów.

Podsumowując należy stwierdzić, iż powieść ta stanowi doskonałą panoramę społeczno-kulturalno-religijną państwa polskiego oraz ziem niemieckich w połowie XVI wieku, co decyduje o atrakcyjności "Powrotu do gniazda". Utwór stanowi wspaniałe uzupełnienie wiedzy o opisywanym okresie, szczególnie pod względem społecznym, kulturalnym i religijnym. Zapewne książka nie jest dziełem najwybitniejszym w pisarskim dorobku "Bolesławity", lecz czyta się ją z zainteresowaniem.

Nie pozostaje mi więc nic innego, jak tylko zaprosić czytelnika do lektury.