"Powieść współczesnego holenderskiego pisarza Theuna de Vriesa - to szeroko rozbudowany, wręcz monumentalny fresk epoki, nawiązujący w pełni do wydarzeń i postaci historycznych. W barwnych scenach, w skomprymowanych wyrazistych dialogach defilują przed nami świetnie zarysowane postacie ludzi tamtych czasów, ich na poły jeszcze w średniowieczu tkwiące wierzenia, idee i przesądy, ich życie codzienne, uczucia i reakcje.

W postaci Melchiora Hinthama, bohatera powieści, Theun de Vries przedstawia życie jednego z najoryginalniejszych artystów wszystkich epok i kontynentów - flamandzkiego malarza z przełomu XV i XVI stulecia, Hieronima Boscha, znanego również jako Hieronim van Aken.

Obok tego protagonisty powieści, człowieka pełnego wewnętrznego żaru, widnieje wspaniała sylwetka wielkiego pana van den Caudenberga, Wielkiego Mistrza Bractwa Wolnych Duchów, który uwodzi żonę malarza, a dalej plastyczne, wybornie zróżnicowane postaci księży, kanoników, mnichów, mieszczan i rzemieślników - bogaczy i nędzarzy dawnej Flandrii.

W tę bujną scenerię autor wtapia szczegółowe opisy słynnych dzieł Boscha. Ponieważ życie tego genialnego twórcy - pierwszego surrealisty - mało nastręcza materiału faktograficznego, biografia jego jest bowiem do dziś prawie nie znana, inwencja pisarza - nie mogąc oprzeć się na rzeczywistych danych - poszła raczej w kierunku uwypuklenia wspaniałości i rozmachu jego dzieł, podkreślenia symbolicznych elementów jego obrazów - elementów, których późniejszy o parę dziesiątków lat Piotr Brueghel Starszy był świadomym kontynuatorem. De Vries stworzył tu wyimaginowaną opowieść o życiu malarza Melchiora Hinthama, który nigdy nie istniał, wyposażył natomiast jego dzieła we wszystkie pierwiastki dzieł Hieronima Boscha, przetwarzając elementy wizualne w kształt literacki.

Dał więc pisarz znakomity literacki odpowiednik surrealistycznych wizji Boscha, pod jego malarską wyobraźnię podłożył treści uczuciowe i rozumowe, zbliżając w ten sposób ku nam to, co u malarza często niepojęte. Ci wszyscy diablo-ludzie, te szatany, smoki i demony, te zwierzotwory, chimery i monstra - cała niesłychana fantastyka obrazów flamandzkiego twórcy - została tu poddana szczegółowej analizie, jak gdyby prześwietlona, całe złoża skomplikowanej symboliki, której Bosch dał wyraz w swych pracach, zostały wplecione w żywy tok narracji.

Książka de Vriesa jest nie tylko lekturą rozrywkową, jak słynna »Pasja życia«. Wymaga pewnego przygotowania historycznego, orientacji w problematyce religijnej tamtej epoki oraz wiadomości z dziedziny sztuki. Reprodukcje dadzą z pewnością czytelnikowi wyobrażenie o zawiłej i niełatwej do odczytania sztuce Boscha".

Wanda Kragen


[Wydawnictwo Literackie, 1973]