Odwiedziwszy przy okazji uczestniczenia w pogrzebie miasto, z którego pochodziła znacząca część naszych przodków po kądzieli, stwierdziliśmy z bratem, że już nam wiele szczegółów wyleciało z pamięci. Tymczasem niektóre ulice zmieniły się nie do poznania (nie mówiąc o tym, że połowa z nich zmieniła i nazwy), w budynkach i lokalach sklepowych mieszczą się zupełnie inne placówki, niż kiedyś, a po niektórych dosłownie nie zostało ani śladu, a zdjęć w rodzinnych albumach raczej nie ma, bo jeśli nawet ktoś w latach 60-70. miał aparat fotograficzny, to raczej nie marnował cennych klisz na utrwalanie wyglądu tego, co znał na pamięć, nie przewidując przecież, że za pół wieku tego czegoś już nie będzie albo będzie wyglądało zupełnie inaczej. W nadziei przypomnienia sobie przynajmniej części miejsc i nazw wypożyczyłam z biblioteki ponadpięćsetstronicową monografię miasta, powstałą w roku 1994, a więc już w nowej rzeczywistości.

Potężny tom składa się z czternastu rozdziałów, omawiających kolejno kwestie takie, jak: „Zarys dziejów Zawiercia”, „Ulice i dzielnice Zawiercia”, „Budownictwo mieszkaniowe”, „Ludność”, „Partie polityczne”, „Stowarzyszenia i organizacje związkowe”, „Administracja”, „Przemysł”, „Rzemiosło”, „Szkolnictwo”, „Kultura”, „Prasa”, „Ochrona zdrowia” i „Sport” [1] (w tym r. III, IX, XII i XIII liczą ledwie po kilka stron, II i XIV po kilkanaście, pozostałe od dwudziestu kilku do czterdziestu kilku). Zasadnicza część ich treści składa się z systematycznych wyliczeń dat, faktów, nazwisk i liczb (przy czym proporcja danych z okresów przed drugą wojną światową i po niej wynosi mniej więcej 2:1, z odwróceniem jedynie w oddziale dotyczącym administracji), miejscami uzupełnianych cytatami z tekstów źródłowych, będącymi nieraz dość smakowitymi kąskami czytelniczymi (jak np. raport przedstawiciela NKN, odwiedzającego w roku 1915 „wieś Zawiercie powiat Będzin gmina Kromołów”[2], czy też korespondencję między proboszczem kromołowskim a biskupem kieleckim w sprawie budowy kościoła i organizacji parafii w Zawierciu: „W Zawierciu nie ma cmentarza więc pogrzeby będą w Kromołowie. Zientara [przyszły proboszcz tej parafii – przyp. rec.] może zmarłych sprowadzać przez Zawiercie. (…) Dochód za veni creator należy do organisty w Kromołowie. (…) Zientara i jego następcy żadnych zwyczajów bez mojej wiedzy robić nie mogą”[3]) i równie atrakcyjnymi reprintami druków z epoki (np. stronicy „Gońca Częstochowskiego” z roku 1913, gdzie w rubryce „Kronika zawiercka” informowano, iż „brak u nas czapników-chrześcijan. Warto więc, aby która z firm częstochowskich otwarła w Zawierciu filję. Powodzenie zapewnione. (…) W rzeźni zawierckiej skonfiskowano dwa wieprze z trychinami” oraz podawano ceny wybranych produktów spożywczych: „kartofle 4 k. garniec (…) jajka po 11 gr. para, gęś niepuszona 2 rb.”[4]). Te wstawki, podobnie jak zdjęcia (które z powodów oczywistych na ogół są czarno-białe i często słabo czytelne, jednakże nawet w takiej liczbie i jakości są cenne), dodają życia suchemu opracowaniu historycznemu i wielka szkoda, że nie ma ich więcej.
Znalezienie konkretnej informacji – na przykład, gdzie się mieściła szkoła podstawowa nr taki-a-taki w latach tych-i-tych czy też kiedy i na jaką zmieniono nazwę określonej ulicy – może być przy tym nieco trudne. Stosunkowo najłatwiej szuka się danych liczbowych, bo te oprócz podania w tekście są jeszcze w wielu miejscach zebrane w tabelach, oraz nazwisk (jeśli chcemy odnaleźć informacje na temat znanej nam postaci – do dyspozycji jest indeks osobowy; jeśli potrzebujemy się dowiedzieć, kto pełnił określoną funkcję w administracji miejskiej czy organizacji w danym okresie – trzeba przejrzeć odpowiedni podrozdział, ale bez gwarancji, że w nim tę informację znajdziemy, bo np. przy omówieniu działalności ZHP podane są tylko nazwiska komendantów drużyn i hufców z lat przedwojennych).
Sam sposób narracji jest nieco chaotyczny – zdarza się np. autorowi tę samą informację podać na jednej stronie jako cytat („ceny artykułów są wygórowane. Cukier 1 funt – 13 kopiejek (…), jajka 7 groszy, zając 2 ruble, kartofle 4 ruble za korzec…”) [5], na innej w nieco zmienionej formie jako element tekstu własnego („ceny niektórych artykułów pierwszej potrzeby były następujące: w lutym 1915 roku cukier 1 funt kosztował 13 kopiejek (…), jajka – 70 groszy sztuka, kartofle – 4 ruble za korzec…”[6] – aczkolwiek nie aż tak, jak w poprzedniej jego książce, poświęconej ulicom i placom kilku wybranych miast, więc czytało się znacznie lżej.

Ostatecznie, choć nie zdobyłam wszystkich informacji, o które mi chodziło, skończyłam lekturę zadowolona, z poczuciem, że wiem więcej o mieście, z którym kiedyś tyle mnie łączyło. I bez wrażenia drogi przez mękę – bo nieporównanie lepsze, niż w publikacji Ulice i place Krakowa, Katowic, Dąbrowy Górniczej, Sosnowca i Zawiercia (Abramski Jerzy) jest dopracowanie redaktorsko-korektorskie, sprawiające, że błędy są nieliczne (większość z nich zresztą – choć akurat nie ten z ceną jajek – wyłapano i wskazano w dołączonej erracie) i nie straszy brak znaków interpunkcyjnych. Chwała zatem Miejskiemu Ośrodkowi Kultury w Zawierciu, który spisał się lepiej, niż profesjonalne wydawnictwo!

[1] Jerzy Abramski, „Zawiercie: Studium monograficzne”, wyd. Miejski Ośrodek Kultury w Zawierciu, 1994, s. 573-576.
[2] Tamże, s. 31. W tym i następnych cytatach pisownia i interpunkcja oryginalna.
[3] Tamże, s. 119-120.
[4] Tamże, s. 464.
[5] Tamże, s. 32.
[6] Tamże, s. 31.