"Ja za takie oswobodzenie im dziękuję i proszę ich, żeby to był ostatni raz..."

Mendel Srul, mleczarz z Łucka

"W czasie wkraczania armii bolszewickiej na tereny Polski zapanowało całkowite przygnębienie i panika, słabsi odbierali sobie życie, inni kryli się po lasach, a najsilniejsi nerwowo obserwowali".

mistrz kominiarski z Rohatyna

Książeczka, którą Czytelnicy biorą do ręki, jest rozbudowaną wersją eseju opublikowanego przeze mnie w "Upiornej dekadzie". Od pierwowzoru zatytułowanego "Ja za takie oswobodzenie im dziękuję i proszę ich, żeby to był ostatni raz..." - znakomicie lapidarne ujęcie całego zagadnienia przez naocznego świadka wydarzeń, które przytaczam tutaj jako motto - jest bogatsza o niedostępną kiedyś dokumentację z sowieckich archiwów i dwukrotnie większa. Myślę więc, że nawet dla osób, które pamiętają esej sprzed wielu lat, może być interesująca.

Jak wyglądały losy ludności żydowskiej na tak zwanych Kresach pod sowiecką okupacją 1939-1941 - a w szczególności jak to, co się działo w rzeczywistości, miało się do percepcji tych zdarzeń rozpowszechnionej wśród Polaków? - oto pytania, na które usiłuję znaleźć odpowiedzi w tej książce. Wiedza na ten temat, istotna sama w sobie, jest również bardzo ważna dla zrozumienia zachowania ludności miejscowej w stosunku do Żydów po zajęciu tych terenów przez Niemców latem 1941 roku. Właśnie tam, na obszarach okupowanych przez ZSSR od września 1939 roku, rozpoczyna się latem 1941 roku Zagłada Żydów w pełnym tego słowa znaczeniu. I od razu, od pierwszych momentów realizacji tego nazistowskiego projektu, biorą w nim udział liczne rzesze mieszkańców zajmowanych przez Niemców terenów, motywując to swoje uczestnictwo również doświadczeniami wyniesionymi spod sowieckiej okupacji.

Warto o tym pamiętać, bo znakomita współczesna polska historiografia Zagłady, która powstała na przestrzeni ubiegłych dwudziestu lat, mylnie w moim przekonaniu uznaje dopiero "trzecią fazę" Holokaustu, to znaczy okres już po zakończeniu wywózek Żydów z gett do obozów zagłady w latach 1942-1943, za początek masowego zaangażowania miejscowej ludności w mordowanie żydowskich sąsiadów. A tymczasem polscy - a także ukraińscy, białoruscy i litewscy - sąsiedzi mordowali Żydów na masową skalę już latem i jesienią 1941 roku.*

* Jan Tomasz Gross, "Opowieści kresowe 1939-1941: Żydzi i Sowieci", Wydawnictwo Austeria, 2019, s. 5-6.