Książka: Popiół i diament

Koniec II wojny światowej. Spiker nieustannie zapowiada akt kapitulacji, który Niemcy mają podpisać w najbliższych dniach. Przed zmęczonymi ludźmi otwiera się przyszłość bez cierpienia i nieustannego strachu. Polacy stają przed ogromną szansą. Oto dzięki braterskiej pomocy Związku Radzieckiego mogą rozpocząć odbudowę zniszczonej Polski. Wystarczy tylko trochę dobrej woli, wysiłku i rozsądku, aby wykrzesać z ludzi stłumione siły i aktywność. Niestety! Nie wszystkim zależy na tworzeniu społecznego...

Po lekturze powieści Jerzego Andrzejewskiego zainteresowałem się trochę biografią autora i ocenami jego dzieła. Spotkałem się z dosyć odmiennymi opiniami na temat książki. Z jednej strony zaliczana jest ona do kanonu współczesnej prozy polskiej, z drugiej zarzuca się jej koniunkturalizm. Zarzut schlebiania rządom komunistycznym wydaje mi się jednak chybiony. Przemawiają za tym zresztą fakty historyczne - ataki komunistów na Andrzejewskiego po wydaniu książki, a następnie złożona przez autora sam...

Moje pierwsze, niezbyt jasne skojarzenie z "Popiołem i diamentem" to film. Nie wiem o czym, nie wiem, kto go wyreżyserował. Po przeczytaniu książki zamierzam to nadrobić i obejrzeć nakręconą w 1958 r. przez Andrzeja Wajdę ekranizację. Maj 1945 roku, Ostrowiec. Wojna się kończy, ludzie się odnajdują, wracają byli więźniowie obozów, życie próbuje wrócić na dawne tory. Zamordowanie dwóch młodych robotników rozpoczyna całą akcję pełną polityki, wątpliwości i szukania swojej drogi w nowej rzeczywi...

"Popiół i diament" ukazał się w 1948 r. Andrzejewski poruszył tu trudne i bolesne problemy nurtujące społeczeństwo polskie tuż po wojnie. Powieść ta otrzymała nagrodę tygodnika "Odrodzenie". Pierwsza książka Andrzejewskiego, opowiadania "Drogi nieuniknione", ukazała się w 1936 r. W 1938 r. za "Ład serca" pisarz otrzymuje Nagrodę Młodych PAL. Tematyka okupacyjna znalazła odbicie w zbiorze opowiadań "Noc". W 1950 r. Andrzejewski ogłasza "Wojnę skuteczną", w 1954 "Książkę dla Marcina", a w 1955 tom opowiadań pt. "Złoty lis". W 1957 r. publikuje powieść historyczną "Ciemności kryją ziemię". W r. 1959 wydaje tom opowiadań "Niby gaj", w 1960 - opowieść pt. "Bramy raju", w 1963 - powieść "Idzie skacząc po górach".

[Państwowy Instytut Wydawniczy, 1964]

Wobec książki wysunięto słuszne obiekcje. Mówi się wprawdzie, że z perspektywy czasu, kiedy łatwo nam przychodzi ocena, i że nie tylko koniunkturalizm kierował pisarzem, ale także rodzaj wiary w nowy porządek, która dyktowała chociażby pierwsze kroki Leszkowi Kołakowskiemu. Trudno jednak traktować ewidentnie służalcze zdania o Armii Czerwonej w ten sposób[1], zadziwia także trudność, z jaką Andrzejewskiemu przychodziło pisanie powieści (choć być może była to cecha pisarza, nie wiem), którą wyraż...