Książka: Traktat o tolerancji

Impulsem do napisania "Traktatu o tolerancji" była głośna sprawa Jana Calasa i morderstwa, które rzekomo popełnił on na swoim synu Marku Antonim 13 października 1761 r. Tego dnia, po kolacji, nieszczęsny młodzieniec zszedł na dół do magazynu, zaś niedługi czas potem jego brat Piotr poszedł tą samą drogą odprowadzić przyjaciela rodziny, Lavaisse'a. Tam zastali powieszonego już Marka Antoniego. Dalej sprawy potoczyły się w błyskawicznym tempie. Pospólstwo, które zebrało się pod domem Calasów, łatw...

Wolter (François Marie Arouet de Voltaire, 1694-1778), genialny pisarz, filozof i historyk francuski, został pochowany w paryskim Panteonie. Na sarkofagu umieszczono napis: »Pomścił Calasa, Sirvena, La Barre'a i Montbailli'ego«. Jan Calas został niewinnie stracony 9 marca 1762 r.

"W parę miesięcy później Wolter przystąpił do akcji. Opublikował zredagowane przez siebie listy i oświadczenia wdowy po Calasie i jej synów. W listach nawoływał swych przyjaciół do czynnego zajęcia się losem Calasów. Największy jednak nacisk kładł na zainteresowanie i poruszenie historią tuluzjańskiego procesu najszerszej opinii publicznej - nie tylko Francji, ale całej Europy. Zależało mu jednocześnie na jak najpełniejszym wykorzystaniu afery Calasa dla prowadzonej przezeń od dawna kampanii przeciwko fanatyzmowi...
Imponująca jest ta próba przedstawienia historycznej genezy nietolerancji religijnej, wszechstronnego, historycznego i socjologicznego zbadania tego zjawiska. Imponuje ogromny wachlarz argumentów przeciwko fanatyzmowi i za tolerancją. Argumenty te obliczone były nie tylko na »oświecony rozum« filozofów, apelowały nie tylko do »naturalnych« uczuć ludzkich, ale miały trafić przede wszystkim do świadomości ludzi zarażonych fanatyzmem religijnym, miały pobudzić ich do samodzielnego myślenia... »Traktat o tolerancji« świadczy o tym, jak znakomitym propagatorem idei Oświecenia i wychowawcą społeczeństwa był Wolter..."

Z "Posłowia" Zdzisława Ryłki

[Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988]