To dzieło Kraszewskiego ma postać pamiętnika. Bohaterem utworu jest właśnie tytułowy Jaszko Orfan. Czytelnik poznaje go jako kilkuletnie dziecko; jak się okaże, wychowujący go ludzie – mieszczanie wileńscy – to jego przybrani rodzice. Kim są więc jego prawdziwi ojciec i matka? Bohater poświęci wiele lat, aby rozwiązać tę tajemnicę. W wyniku tych poszukiwań wielokrotnie znajdzie się w tarapatach. Komu zależy na tym, aby Jaszko nie dowiedział się prawdy o swoim pochodzeniu? Rozwiązanie tej zagadki będzie zarówno dla Jaszka, jak dla czytelnika olbrzymim zaskoczeniem...

Jaszko Orfan poza tym, iż jest tytułowym bohaterem, pełni także rolę narratora powieści. Baczny obserwator otaczającej go rzeczywistości, świadek wielu wydarzeń, często bardzo burzliwych, stara się być zarazem obiektywnym ich komentatorem. Akcja utworu obejmuje olbrzymi przedział czasowy. Powieść przedstawia okres panowania aż czterech monarchów dynastii jagiellońskiej: Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta (zwanego przez historiografię Zygmuntem Starym), a kończy się w 1518 r.

Jaszko, będąc przez wiele lat dworzaninem owych monarchów, bacznie obserwuje toczące się życie, dociera do niego wiele informacji o ówczesnych wydarzeniach. Tą wiedzą hojnie dzieli się z czytelnikiem, opowiadając w sposób barwny, ciekawy i przystępny zarówno o sprawach politycznych, społecznych, kulturalnych, jak i o ciekawostkach obyczajowych czy nawet kryminalnych. Dzięki temu powieść staje się w pewnym stopniu zbeletryzowanym obrazem państwa polskiego i niemal wszystkich jego warstw społecznych w II połowie XV w. i na początku XVI w. Główną problematyką utworu czyni Kraszewski rywalizację pomiędzy królem a możnowładztwem – zarówno świeckim, jak i duchownym. Klasy owe systematycznie dążą do wzmocnienia własnej pozycji w Koronie Polskiej kosztem monarchy. I praktycznie na własne oczy czytelnik obserwuje przekształcanie się Polski w państwo mające charakter "monarchii parlamentarnej". W jaki sposób proces ten przebiega? Nie ujawnię, odsyłam zainteresowanych do lektury "Jaszka Orfana".

Moim zdaniem jest to jedna z najlepszych powieści J.I. Kraszewskiego zawartych w cyklu "Dzieje Polski". Mimo olbrzymiej objętości (około 580 stron) absolutnie nie nudzi. Wręcz przeciwnie, ciekawa, wartka akcja, burzliwe i niezwykłe przygody głównego bohatera decydują o jej atrakcyjności.

Naprawdę warto sięgnąć po "Jaszka Orfana". Polecam.