Tematem książki jest przebieg pewnego procesu, na który zaproszony został autor, występujący też od czasu do czasu w roli narratora. Procesu szczególnego, fantastycznego, momentami groteskowego. Biorą w nim udział – oskarżony, jego rodzina, świadkowie, obrońca, prokurator – głównie i przede wszystkim, osoby nieżyjące, często wyznania mojżeszowego, ofiary holocaustu. Rozpatrywana jest sprawa Chaima Mordechaja Rumkowskiego, przewodniczącego Judenratu, „władcy” łódzkiego getta (Ghetto Litzmannstadt). Akcja dzieje się współcześnie, w Łodzi, w tajemniczym pałacyku w pobliżu fabryk dawnego getta.

Judenrat (z języka niemieckiego), to rada żydowska, wprowadzona przez Niemców w 1939 roku organizacja o charakterze pozornie samorządowym. Składała się zwykle z kilkunastu mężczyzn sprawujących mocno ograniczoną władzę nad skupiskami żydowskimi – głównie gettami, ale nie tylko. Judenraty wykonywały zadania zlecone przez niemieckich okupantów: zbieranie kontrybucji, dostarczanie robotników, oraz realizowały przedsięwzięcia organizacyjne i administracyjne: rozdział żywności, grzebanie zmarłych, ewidencja.

Wybitna niemiecka i żydowska myśliciela i publicystka XX wieku, zmarła w 1975 roku, Hannah Arendt, w swojej książce „Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalności zła” bardzo ostro potępiła Judenraty twierdząc, że bez ich udziału i pomocy (imienne wykazy wraz z podaniem stanu majątkowego dostarczane Niemcom) Żydów mogło zginąć zdecydowanie mniej, niż faktycznie zginęło. Z jej poglądami można się zgadzać lub nie, warto jednak pamiętać, że Judenraty nie są jedynym kontrowersyjnym tematem w jej pracach – do pewnego momentu na przykład gorąco chwaliła ZSRR i jego politykę narodowościową. W każdym razie Hannah Arendt również występuje w opisywanym przez Barta procesie, jako ktoś w rodzaju… konsultanta, bo przecież nie świadka.

Przewodniczącym Judenratu w łódzkim getcie był właśnie Rumkowski. Jego koncepcja opierała się na wykorzystaniu Niemieckiego pragmatyzmu. Uważał, ze Niemcy nie zechcą zrezygnować z czegoś, co przynosi określone i wymierne korzyści. Rumkowski, który wcześniej organizował sierocińce i obozy dla młodzieży, w getcie, podczas okupacji, uruchomił wytwórnie i fabryki, w których znalazło zatrudnienie tysiące Żydów. Dostarczały one Niemcom różnorakich dóbr, a więc Żydzi z getta okazali się przydatni, wartościowi, nie było korzystne ich zabijać – do czasu oczywiście. To także Rumkowskiemu zawdzięczało łódzkie getto szpitale, szkoły, a nawet przedsięwzięcia o charakterze kulturalnym.

Ale Rumkowski nie był „szefem” sprawiedliwym. Wykorzystywał swoją władzę dla własnych celów osobistych, forował jednych, krzywdząc innych. Czy rzeczywiście poruszał się po getcie karetą? Podczas procesu pada twierdzenie, że była to zwykła dorożka…

Gdy Niemcy zażądali zmniejszenia liczebności getta, Rumkowski przeznaczył do wysyłki dzieci i chorych, wychodząc z założenia, że w tej społeczności są oni najmniej przydatni. Czy wiedział, że wysyła ich do komór gazowych? A jeśli nawet wiedział, to czy mógł odmówić i przede wszystkim, czy jego odmowa powstrzymałaby Niemców?

Rumkowskiemu zarzuca się, że stworzył w getcie państwo niewolnicze, że napawał się i upajał władzą, jaką zyskał nad rodakami. To prawda. I prawdą jest też, że łódzkie getto przetrwało prawie dwa lata dłużej niż jakiekolwiek inne, i uratowało się z niego wyjątkowo wielu Żydów. Rumkowski zginął w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu w 1944 roku.

Książka Andrzeja Barta nie jest próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie, kim naprawdę był, i jaki był, Chaim Mordechaj Rumkowski, bo to się chyba zrobić jednoznacznie nie da, natomiast jest książką, która pokazuje i udowadnia – zwłaszcza osobom, które kochają tak wygodne w codziennym życiu uogólnienia i wszelkiego typu prawdy absolutne – że w historii bardzo często czerń nie jest jednak tak czarna, jak się to na pierwszy rzut oka wydaje, biel występuje bardzo rzadko jeśli w ogóle, a niezliczone odcienie szarości zależą zwykle od miejsca, z którego dokonywana jest obserwacja.

Pozycja ciekawa, choć jak na mój gust, nieco zbyt… oniryczna. Szukałem raczej konkretów, faktów, czegoś w stylu „Byłam Sekretarką Rumkowskiego. Dzienniki Etki Daum” Elżbiety Cherezińskiej, niż igraszek wyobraźni, konieczności domyślania się i odgadywania, nastrojów…