W przedmowie do "Antologii polskiego reportażu XX wieku" Mariusz Szczygieł pisze: "(...) planowaliśmy, że »100/XX« będzie pokazywać historię Polski i świata odzwierciedloną w reportażach. Okazało się, że to zadanie nie do wykonania. Gdyby bowiem chcieć znaleźć reportaże ze wszystkich ważnych wydarzeń XX wieku, sto rozdziałów antologii (...) nie zmieściłoby nawet jednej trzeciej. Nie dałoby się w ten sposób opowiedzieć o każdym ważnym momencie najnowszej historii"*.

A jednak. Antologia tekstów reporterskich zgromadzonych przez Mariusza Szczygła oraz powołaną do tego radę programową (Hanna Krall, Elżbieta Sawicka, Małgorzata Szejnert i prof. dr hab. Kazimierz Wolny-Zmorzyński) jest zwierciadłem, w którym odbijają się najważniejsze dla Polski wydarzenia XX wieku. Myliłby się jednak ten, kto by pomyślał, że to zbiór suchych faktów. Obok tekstów koncentrujących się na konkretnych wydarzeniach historycznych – strajk dzieci wrzesińskich, pierwsza wojna światowa, przewrót majowy, zamach na prezydenta Narutowicza, narastający antysemityzm, getto i II wojna światowa, zasiedlanie Ziem Odzyskanych i powojenna odbudowa kraju – "Antologia..." pomieściła wiele reportaży ukazujących tzw. "ducha czasów" – sytuacje, problemy, nastroje społeczne, których często próżno by szukać w opracowaniach historycznych. Z jednej strony jest to więc świetne uzupełnienie wiedzy ogólnej na temat historii XX wieku, wyniesionej choćby ze szkoły, z drugiej zaś – ciekawa, choć nierzadko dramatyczna opowieść o życiu, ludziach i wydarzeniach pozostających gdzieś na marginesie historii. Na pewno też okazja do odkrycia nieznanych autorów oraz tekstów, które dawno – choć niesłusznie – wypadły z obiegu czytelniczego i takich, które w ogóle w nim nie były. Ponieważ publikacja podzielona została na dwa tomy, zaznaczam, że niniejsza recenzja obejmuje tylko tom pierwszy (dokumentujący wydarzenia do 1965 r.).

Antologie mają tę wadę (bądź walor!), że zawierają utwory wielu autorów, prezentują rozmaite style i odwołują się do różnych gustów literackich. Z natury rzeczy więc ich ocena jest zawsze skomplikowaną wypadkową ocen poszczególnych tekstów. Mariusz Szczygieł pisze we wstępie, że nie lubi tekstów batalistycznych. Jednak takie również tu znajdziemy. To jedna z wielkich zalet "100/XX" – widać, że redaktorzy odpowiedzialni za wybór starali się zachować obiektywizm i nie pozwolili sobie na folgowanie własnym gustom czytelniczym. Są więc i reportaże batalistyczne ("Bombardowanie Madrytu" K. Pruszyńskiego; "Historia jednego lotu" W. Leny-Kisielewskiego), i społeczne ("Nędza Warszawy" J. Korczaka; "Pamiętnik swata" J. Urbana), i polityczne ("Z ziemi chełmskiej. Wrażenia i notatki" W. Reymonta; "Iława-Kwidzyn-Malbork" S. Żeromskiego). Zaangażowane społecznie ("Jeden dzień w poradni" W. Wasilewskiej; "Sądecki tor przeszkód" W. Godka) i opisujące rzeczywistość ("Miasto, które mijamy" Z. Kwiatkowskiego, "Pożegnanie z Kawińską" A. Strońskiej). Zgodne z aktualną linią polityczną ("Ludzie rusztowań" M. Krajewskiego i B. Ostromęckiego) i wchodzące z nią w polemikę ("To też jest prawda o Nowej Hucie" R. Kapuścińskiego). Wrażenia z wypraw i podróży ("Ameryka" S. Bryły; "Dwie wiosny" J. Parandowskiego), relacje z procesów sądowych ("Proces o zabójstwo tancerki" I. Krzywickiej; "Myjcie owoce" E. Szelburg-Zarembiny), reportaże z więzień (Krzyk niesłyszany" Z. Nałkowskiej) i zakładów pracy ("W »Parowozie«" M. Dąbrowskiej). Są teksty tuzów polskiego reportażu (Nałkowska, Wańkowicz, Kapuściński), pisarzy znanych, choć raczej niekojarzonych z literaturą faktu (Konopnicka, Rodziewiczówna, Parandowski), reportażystów świetnych, choć zupełnie nieznanych poza kręgiem literaturoznawców i osób kształconych w słowie pisanym (Wrzos, Strońska, Cat-Mackiewicz), w końcu ludzi zupełnie nieznanych, którzy często nie wiedzieli, że piszą właśnie reportaż, a tym bardziej – że w dalekiej przyszłości wejdzie on do swojego rodzaju kanonu (jak Tadeusz Staniewski, nauczyciel we Wrześni, który spisał wspomnienia ze strajku dzieci wrzesińskich, czy Perec Opoczyński, przedwojenny dziennikarz, pracujący jako listonosz w getcie warszawskim). Słowem, "100/XX. Antologia polskiego reportażu" pod redakcją Mariusza Szczygła to zbiór, w którym każdy miłośnik tego gatunku znajdzie coś dla siebie. Dodać jeszcze należy, że wszystkie teksty poprzedzone zostały swego rodzaju biogramami ich autorów pióra Szczygła, co należy uznać za pomysł dobry i trafiony. Warto zauważyć, że daleko im do suchych haseł encyklopedycznych. To świetne miniatury, w ciekawy sposób przybliżające czytelnikowi antologii sylwetki twórców zebranych w niej reportaży.

Tekstów świetnych w tak bogatym zbiorze jest wiele, nie sposób streścić czy choćby odnieść się do wszystkich. Nie mogę jednak odmówić sobie przyjemności przywołania tych kilku, które zrobiły na mnie największe wrażenie.

"Moienzi Nzadi, u wrót Konga" to świetny i bardzo nowatorski tekst Tadeusza Dębickiego o kolonializmie w Afryce i traktowaniu czarnych przez białych. Zaskakujące, że młody marynarz tak trafnie potrafił opisać i zdefiniować rasizm i już w 1928 roku doszedł do wniosków, na które "cywilizowany" świat potrzebował jeszcze kilkudziesięciu lat. Kolejna perełka to reportaż "Cywile, Reichstag i książki" napisany przez Antoniego Sobańskiego w Berlinie 1934 r., czyli tuż po dojściu Hitlera do władzy, w którym autor zawarł jakąś cząstkę odpowiedzi na chyba najważniejsze pytanie XX wieku: "Dlaczego?". Bardzo mocno poruszył mnie też tekst "Ponary – »Baza«" Józefa Mackiewicza. Autor daje świadectwo masakry dokonanej przez hitlerowców na Żydach wileńskich, której był przypadkowym świadkiem. Jest w nim bezsilność i niemożność ułożenia sobie w głowie tego, co się widzi.

Warte wyróżnienia są również: "Warszawa w ogniu" Stanisława Strumph-Wojtkiewicza o stolicy w dniach przewrotu majowego; dwa świetne reportaże o sytuacji materialnej i demograficznej w międzywojniu: "Miasto bezrobotnych" Konrada Wrzosa dotyczący Zawiercia i "Na co koza rogi ma" Melchiora Wańkowicza o powstawaniu Centralnego Okręgu Przemysłowego; "Świadectwo dojrzałości i karta na broń" Franciszka Gila o antysemityzmie polskim oraz działalności Młodzieży Wszechpolskiej, terroryzującej władze i studentów Uniwersytetu Lwowskiego; "W »Parowozie«" Marii Dąbrowskiej – antyprodukcyjniak, który ze względu na sytuację polityczną musiał czekać na publikację 20 lat; "To też jest prawda o Nowej Hucie" – gdzie Ryszard Kapuściński wytyka władzy brak dbałości o ludzi ściągniętych z całej Polski do budowy Nowej Huty i pozostawionych bez żadnego zaplecza socjalnego i kulturalnego; czy wreszcie "Janek, podaj wapno" Janusza Rolickiego – demaskujący niedorzeczności, wykroczenia i kradzieże popełniane przez robotników pracujących na budowach Polski Ludowej.

Wymienić można by i więcej. Dobrych tekstów w antologii "100/XX" nie brakuje. Jednak zamiast mitrężyć czas na czytanie przydługawej recenzji, sięgnijcie po książkę, która jest jej przedmiotem. Lektura to długa, ale wciągająca.


---
* Mariusz Szczygieł, "Wstęp", w: „100/XX Antologia polskiego reportażu XX wieku" tom 1, Wydawnictwo Czarne, 2014, s. 14-15.