Recenzuje: Michał Urbaniak


"Wiadomość" to trzydzieści jeden opowiadań Tove Jansson wybranych przez nią samą. Książka po raz pierwszy ukazała się w 1997 roku i jest uznawana za swoiste pożegnanie fińskiej pisarki z czytelnikami. Jej niedawna publikacja na naszym rynku to niewątpliwie ważne literackie wydarzenie. Wielu polskich czytelników nadal utożsamia Jansson przede wszystkim z "Mamą Muminków" (warto w tym miejscu przypomnieć słynną biografię autorstwa Boel Westin, której polski tytuł odwołuje się do takiego właśnie postrzegania jej). Tymczasem fińska artystka wyszła poza Dolinę Muminków, stworzyła mnóstwo tekstów niezwiązanych ze swoim słynnym cyklem, ponadto była wybitną malarką i ilustratorką. Lektura "Wiadomości" pozwala na uzupełnienie portretu pisarki, zdjęcie etykietki, od której ona sama usilnie starała się uciec.

Większość tekstów składających się na ten zbiór ma charakter autobiograficzny. W opowiadaniu otwierającym książkę Jansson uwieczniła swoich ukochanych wujków; w "Listach do Konikovej" – przyjaciółkę, która przed wybuchem wojny wyemigrowała do Ameryki; "Robert" i "Zakończenie roku" odwołują się do czasów studenckich; w "Rysowniku" (o człowieku tworzącym gazetowe komiksy ze znanej i uwielbianej przez czytelników serii) został pokazany artystyczny konflikt, w jaki popadła sama autorka "Uczciwej oszustki"; "Listy" oraz tytułowa "Wiadomość" to prozatorskie miniatury utkane z listów, które otrzymywała Jansson od swoich czytelników. Szukając wspólnego mianownika dla tych tekstów, można powiedzieć, że przeważnie dotyczą sztuki – ich bohaterami są głównie malarze, pisarze, graficy i inni artyści postawieni w obliczu rozmaitych wyzwań i doświadczeń. Można też stwierdzić, że Tove Jansson zajmuje się człowiekiem i jego relacjami ze sztuką, światem oraz – przede wszystkim – innymi ludźmi. Jej bohaterowie są zanurzeni w codzienności – czasem wspaniałej, czasem dojmującej, czasem banalnej i pospolitej. Przeżywają mniejsze lub większe radości i dramaty, nieobce im są rozmaite emocje, zazdrość, poczucie beznadziei i pustki, pragnienie samotności, potrzeba bliskości z drugim człowiekiem, strach, ciekawość, nieumiejętność porozumienia się z innymi. Akcja zazwyczaj jest tu szczątkowa, za to psychologia postaci przedstawiona w sposób niezwykle wyrafinowany i subtelny, a zarazem nieco "wyciszony". Uczucia rzadko nazywane są po imieniu, można się ich raczej domyślać, czytając między wierszami (poczynione we wstępie porównanie z prozą kanadyjskiej noblistki Alice Munro wydaje się zasadne). Ponadto Tove Jansson nie boi się zabaw z formą. Na przykład "Listy od Klary" to zbiór dość nijakiej korespondencji, będącej w gruncie rzeczy rozpaczliwą próbą oswojenia starości. Podobnie w przypadku "Listów do Konikowej" – dyskretnie odnoszących się do dziejowej zawieruchy i prób prowadzenia zwyczajnego życia. Warto wymienić jeszcze "Córkę" – pomysłowy zapis krótkiej rozmowy telefonicznej (przy czym "słyszymy" tylko głos tytułowej córki). W ten sposób zostały ukazane trudne rodzinne relacje.

Trzeba uczciwie stwierdzić, że "Wiadomość" to zbiór niewątpliwie ciekawy, ale zarazem dosyć nierówny. Zresztą czy można się temu dziwić? Rzadko się zdarza, aby opowiadania pochodzące z różnych okresów twórczości danego autora reprezentowały ten sam poziom. Utwory niezwykle mocne (na przykład świetne, gęste "Czarno-białe", pełen narastającego napięcia "Mały letnik", przejmująca "Wielka podróż", mroczne, zagadkowe "O cmentarzach", pomysłowa "Sztuka w naturze", fenomenalna "Wiewiórka", klaustrofobiczna "Podróż z małym bagażem", oryginalna "Wiadomość") sąsiadują tutaj z takimi, które w zestawieniu z nimi mogą nieco rozczarować, choć są poprawne ("Wpaść na pomysł", "Zakończenie roku", "Wiosną").

Warto odczytać ostatnią literacką wiadomość wszechstronnie utalentowanej fińskiej pisarki. Ze względu na niezapomniane czytelnicze wrażenia, a także – co znacznie ważniejsze – dlatego, że lektura tego zbioru daje możliwość poznania samej Jansson nie tylko jako "Mamy Muminków".



Autor: Jansson Tove
Tytuł: Wiadomość
Przekład: Joanna Czechowska, Teresa Chłapowska
Wydawnictwo: Marginesy, 2015
Liczba stron: 320