Na początek kilka cytatów z Małpa i duch (Huxley Aldous) - pamiętajmy, że książka pisana była krótko po II WŚ i odnosi się bardzo emocjonalnie do owego kataklizmu cywilizacyjnego.

„A oto są niektórzy z tych, którym udało się przeżyć ów Sąd. Tacy mili ludzie! I cywilizacja, którą reprezentują, jest również nie do pogardzenia. Nic znowu szczególnie podniecającego lub godnego specjalnej uwagi. Żadne Partenony czy Kaplice Sykstyńskie, żadni Newtonowie ani Mozartowie czy Szekspirowie, ale również i nie Ezzelinowie, nie Napoleonowie, nie Hitlerowie czy Jay Gouzdowie, żadnych Inkwizycji czy NKWD, żadnych czystek, pogromów czy linczów! Nie znajdziecie tam wyniosłych szczytów, ani otchłannych przepaści, ale za to pełno mleka dla dzieci i umiarkowanie wysoki przeciętny iloraz inteligencji, a wszystko w nieco prowincjonalny sposób spokojne, na wskroś pogodne, rozsądne i ludzkie.” [49]

„(…) strach jest prawdziwą podstawą i fundamentem współczesnego życia. Strach przed nieustannie propagowaną techniką, która podnosząc nasz poziom życia, zwiększa prawdopodobieństwo gwałtownej śmierci. Strach przed nauką, która jedną ręką zabiera więcej nawet, niż hojnie rozdaje drugą. Strach przed jawnie szkodliwymi instytucjami, dla których jesteśmy gotowi, przez samobójczą lojalność, zarówno zabijać, jak i umierać. Strach przed Wielkimi Ludźmi, którym daliśmy za zgodą ogółu władzę, używaną przez nich, by nas nieodwołalnie wymordować lub uczynić niewolnikami.” [52]

„Postęp i Nacjonalizm – to były owe dwie wielkie idee, które On [Belial] wbił im do głowy. Postęp – teoria głosząca, że możecie otrzymać coś w zamian za nic, Teoria, wedle której możecie zyskać w jednej dziedzinie nie płacąc za tę wygraną w innej. Teoria, iż samemu można zrozumieć sens historii, że można wiedzieć, co się stanie za pięćdziesiąt lat, i że na podstawie doświadczenia możecie przewidzieć wszelkie skutki waszego obecnego działania. Teoria, według której Utopia znajduje się tuż, tuż przed nami, Teoria, która również głosi, że idealne cele uświęcają najobrzydliwsze środki, że przywilejem i obowiązkiem jest rabować, oszukiwać, torturować, niewolić i mordować wszystkich tych, którzy według waszej opinii (a ta jest w myśl definicji nie do obalenia) przeszkadzają w marszu do wrót ziemskiego raju. Czy pan sobie przypomina owo zdanie z Karola Marksa: „Przemoc jest akuszerką postępu”? Mógłby on wówczas dodać (…) iż postęp jest akuszerką przemocy. Po dwakroć akuszerką z uwagi na fakt, iż postęp techniki zaopatruje ludzi w ślepe narzędzia do coraz szybszego niszczenia, podczas gdy mit o politycznym i moralnym postępie uzasadnia posługiwanie się tymi środkami bez ograniczeń. (…)
Aż wreszcie pojawił się Nacjonalizm – teoria głosząca, że państwo, którego jesteście poddanymi, jest jedynym prawdziwym bogiem, natomiast wszelkie inne państwa są fałszywymi bogami. Głosi on, że wszyscy owi bogowie, zarówno prawdziwi jak i fałszywi, posiadają mentalność młodocianych przestępców; twierdzą, że każdy prestiżowy konflikt czy walka o władzę lub pieniądze, jest krucjatą prowadzoną w imię Dobra, Prawdy i Piękna. (…)
Ma pan tutaj dwie idee, każda jest na wskroś absurdalna i każda sugeruje sposoby działania, których wyniki okazują się rzeczywiście fatalne. A mimo to cała cywilizowana ludzkość niemal raptownie zaakceptowała te idee czy początek konfliktów.” [103]

„(…) podobało mi się to, co pan powiedział o kontaktach między Wschodem a Zachodem, jak pan mówił, że On [Belial] wpłynął skutecznie na każdą stronę, by brała od drugiej to, co u tamtej było najgorsze. Tak więc Wschód przyswoił sobie zachodni nacjonalizm, zachodnie uzbrojenie, zachodnie filmy i zachodni marksizm; Zachód zaś przejął wschodni despotyzm, wschodnie przesądy i wschodnią obojętność wobec jednostki. Jednym słowem, On postarał się o to, aby ludzkość przyswoiła sobie najgorsze zjawiska obu tych światów.” [143]

Jak to się dzieje, że forma dla mnie tym razem co najwyżej na 4, ale średnia w zaokrągleniu i tak byłaby 6? Pracują na nią: treść na 6, język na 6, tematyka i jej ujęcie na 6, celne cytaty i dywagacje (jak powyżej) na 6, nawiązania i tropy (włącznie z - tak to widzę - zawiązkami Wyspa (Huxley Aldous)) na 6.

Obraz upadku ludzkości i postapokaliptyczna treść jest u Huxleya moim zdaniem ukazana dużo bardziej interesująco, niż w słynnych "post-ap"ach. Chyba dlatego, że otoczka akcji i sensacji ograniczona jest do minimum, zaś zmaksymalizowane są filozoficzne rozważania i socjologiczne komentarze dotyczące następstw wojny atomowej. Muszę tu jednak przyznać, że pewne sceny są skrajnie okrutne i osoby o większej wrażliwości mogą ze wstrętem odrzucić to dzieło w kąt. Dobrze to jednak pokazuje zamiar autora, który prawdopodobnie widziałby w tym symboliczny wstręt do tego, czym ludzkość może się stać, do czego doprowadzić może błądzący postęp cywilizacyjny. Przerażające jest także to, iż rozważania na temat konfliktów i niebezpieczeństw, wiedzione w powieści, są tak bardzo aktualne.

Dodatkowo - nie ma tego w powyższych cytatach jasno nakreślonego, ale Huxley pokazał krytyczny obraz wynaturzenia religii. Można jego krytyczne uwagi odczytać jako aluzję do ówczesnej/obecnej kondycji różnych kościołów. Jednak moim zdaniem jest to przede wszystkim przestroga, analogia do katastrofalnych następstw postępu naukowego i ideologicznego (nie tylko nacjonalizm, ale i marksizm - pamiętajmy, że Hitler był nie tylko narodowym, ale przede wszystkim socjalistą!). Autor ostrzega, że także w przypadku ruchów religijnych najlepsze intencje mogą przynieść fatalne, nieprzewidziane skutki.

Zdaję sobie sprawę, że nie jestem obiektywny, jeżeli chodzi o Huxleya, ale cóż zrobię - chyba istotnie swoją twórczością mnie porywa. Pozwólcie się jemu także porwać!