Podmuch wiatru porusza ziarenka piasku na pustynnych wydmach. Szelest przesypujących się drobin przywodzi na myśl uporczywy szept. W oddali gwarne miasto o siedmiu bramach – Marrakesz, cel podróży. Wielobarwny tłum, eksplozja dźwięków i zapachów. Wszystko skąpane w promieniach palącego słońca. Na placu pod jedną z bram zmęczony wędrowiec przykuca wraz z innymi, by nieco odetchnąć i posłuchać opowieści snutej właśnie przez bajarza. Ale czy dobrze go wybrał spośród wielu gromadzących wokół siebie publiczność?

„Bo ta historia jest także pustynią. Trzeba będzie iść boso po parzącym piasku, iść w milczeniu, wierzyć w oazę, którą widać na linii horyzontu i która unosi się coraz wyżej do nieba, iść i nie odwracać się, żeby nie zakręciło się w głowie. Nasze kroki odnajdują drogę, w miarę jak posuwamy się naprzód; zostawiają za sobą nie ślady, lecz pustkę, urwisko, nicość”[1].

Jest to opowieść o ludziach, którzy postanowili oszukać przeznaczenie i sami ukształtować swój los:

„Będziesz matką, prawdziwą matką, zostaniesz księżniczką, gdyż powijesz chłopca. Dziecko, które wydasz na świat, będzie męskim potomkiem, będzie mężczyzną, dam mu na imię Ahmed, nawet jeśli znów urodzi się dziewczynka”[2].

To zadziwiająca historia mężczyzny uwięzionego w kobiecym ciele albo inaczej… kobiety zamkniętej w męskiej powłoce. W kraju o wybitnie patriarchalnych wzorcach „Bycie kobietą to naturalna ułomność, z którą wszyscy się godzą. Bycie mężczyzną to iluzja i przemoc, którą wszystko usprawiedliwia i stawia na piedestale”[3]. Taka więc przemiana mogłaby wydawać się ucieczką od obowiązujących ograniczeń; przenosinami do lepszego świata. „Jesteśmy kobietami, a dopiero na drugim miejscu kalekami, a może jesteśmy kalekami dlatego, że jesteśmy kobietami”[4]. Jednak zaparcie się swej autentycznej płci także staje się kalectwem, tylko innego rodzaju – głębokim zaburzeniem osobowości. To rzecz o uwarunkowaniach społecznych, o utracie i próbie odzyskania własnej tożsamości, samotności i wędrówce poprzez labirynty własnej duszy.

Hakawati wciąga słuchaczy do wnętrza swej opowieści; prowadzi ich przez siedem bram i siedem dni tygodnia. Historia jest tak frapująca, że, co się zdarza, zostaje skradziona przez sprytniejszego i bardziej agresywnego narratora. Ale i jemu się nie szczęści, bo oto plac – królestwo drobnych kramików, bajarzy, połykaczy noży i treserów węży – zostaje zamknięty. Po gawędziarzu ginie ślad, historia jednak zaczyna żyć własnym życiem wśród spragnionych dalszego ciągu słuchaczy. Trzech kolejnych narratorów podejmuje się ją dokończyć. Budują swoje opowieści tak, jak dyktuje im ich doświadczenie i wiedza o życiu. Bohaterka jawi się w nich jako kobieta z brodą z cyrkowej grupy, pielgrzym udający się do Mekki, kolejny marabut.

[…] myślę, że naszym społeczeństwem rządzą twarde reguły, nic na to nie wskazuje, lecz relacje międzyludzkie cechuje taka gwałtowność, że tego rodzaju szalona historia mężczyzny o ciele kobiety pozwala ukazać jej skrajne konsekwencje, doprowadza tę logikę do ostatecznych granic. Intryguje nas kraj, który w ten sposób wyraża swoją istotę…”[5] – rozmyśla nad przyczyną tak silnego zaangażowania się ludzi w tę nieprawdopodobną historię jeden z jej narratorów.

I kiedy już wydaje się, że opowiadanie dobiegło końca – pojawia się ślepy trubadur z Buenos Aires. Wprowadza on słuchaczy w zakamarki bibliotek, gdzie poznaje tajemniczą kobietę, która pragnie powierzyć mu jakąś tajemnicę; gubimy się z nim w widmowych labiryntach, poszukując nieodgadnionej rozmówczyni. Gdy niewidomy starzec odchodzi powolnym krokiem, znikając w mroku miasta, jeden ze słuchaczy stwierdza, że „Kiedy ten człowiek umrze, będziemy o coś ubożsi. Nieskończona liczba historii, snów i krajów umrze razem z nim”[6].

Niespodziewanie zaległą ciszę przerywa zaginiony bajarz, który przekazał początek tej przedziwnej historii. Zmierza ona ku finałowi – hakawati przeprowadził ją przez „siedem ogrodów duszy”[7]. Może teraz spragnieni słuchacze będą mieli szansę poznać jej zakończenie. A może niektóre opowieści, tak jak ulice w kształcie okręgu, nie mają kresu? Może słuchacze, chcąc poznać odpowiedź, będą musieli zapytać o nią księżyc i piasek pustyni…

Ta powieść to nie lada gratka dla wielbicieli nie tylko prozy orientalnej, lecz także twórczości Borgesa. Utrzymana jest w konwencji tradycyjnej arabskiej narracji ustnej, ale Tahar Ben Jelloun posługuje się językiem współczesnym i literackim. Co więcej, wplecione w nią cytaty z opowiadań Borgesa tak doskonale wpasowują się w tok narracji, że gdyby nie to, iż tkwią w mej pamięci, mogłyby umknąć uwagi. Całość emanuje nieco zagadkową i niepokojącą aurą charakterystyczną dla prozy Argentyńczyka.


---
[1] Tahar Ben Jelloun, „Dziecko piasku”, przeł. Jacek Giszczak, wyd. Karakter, 2013, s. 14.
[2] Tamże, s. 21.
[3] Tamże, s. 89.
[4] Tamże, s. 76.
[5] Tamże, s. 154.
[6] Tamże, s. 196.
[7] Tamże, s. 204.


[Recenzję umieściłam na moim blogu]