„Władza” to książka napisana pod koniec lat dziewięćdziesiątych przez wybitnego historyka, prawnika, politologa i historyka idei – prof. dr. hab. Jana Baszkiewicza. Jest on od lat aktywnym pracownikiem naukowym wielu instytucji, m.in. Instytutu Nauk Politycznych UW i Polskiej Akademii Nauk. Baszkiewicz zajmuje się głównie historią myśli politycznych i ruchów społecznych, jednak jego publikacje świadczą również o tym, że jest doskonałym znawcą Rewolucji Francuskiej, jak i ogólnie historii tego państwa, oraz że ma równie imponujący zasób wiedzy z zakresu epoki Oświecania. Jest on autorem wielu pozycji o tematyce historyczno–politycznej, spośród których wyróżnić należy jako ważniejsze "Historię doktryn politycznych i prawnych", "Myśli polityczne wieków średnich", "Historię Francji", "Richelieu" czy "Dantona".

Książka, której poświęcam swoją pracę, to swego rodzaju studium odwiecznej ludzkiej namiętności, jaką bez wątpienia jest tytułowa władza. Autor ukazuje ją jako zjawisko złożone i wszechobecne. Ogarnia ono prawo, kulturę, politykę, gospodarkę i struktury społeczne. Baszkiewicz „temat władzy ujmuje jako zjawisko cywilizacyjne – ewolucję organizacji społecznej i myśli ludzkiej”*. Dlatego też przedstawia czytelnikowi, jak władza zmieniała swoje oblicze na przestrzeni wieków, rozpoczynając od władzy antycznej, na współczesnej kończąc. Omawia kolejno organizację greckich demokratycznych polis, cesarstwa rzymskiego, Egiptu boskich faraonów, które, choć zróżnicowane ustrojowo, wszystkie charakteryzowały się ekskluzywizmem praw obywatelskich. Władca antyczny najczęściej ukazywany jest jako gwarant pokoju i sprawiedliwości, wybawca, dobroczyńca obdarzony boską mocą. Z upływem czasu starożytne cywilizacje stały sie zdolne do organizowania profesjonalnych armii oraz opłacanej i mianowanej administracji. Następnie Baszkiewicz przechodzi do analizy średniowiecznych państw europejskich, które w porównaniu z antycznymi uległy znacznej prymitywizacji. Stało się tak wskutek upadku roli pisma, przemian socjoekonomicznych, agraryzacji życia, upadku miast i gospodarki pieniężnej oraz regresu kulturalnego. Ustrój wieków średnich był więc zazwyczaj plemienny, pozbawiony biurokratycznej administracji i profesjonalnego wojska. Głównym celem było zapewnienie pokoju i sprawiedliwości, a czyniono to za pomocą oręża i prawa. Panował kult wojny i rycerstwa. Forma sprawowania władzy zmieniała swe oblicze wielokrotnie: od monarchii, poprzez rozproszenie władzy z racji osłabienia pozycji władcy, po ponowny zwrot ku koncentracji władzy. U schyłku średniowiecza pojawia się forma ustroju politycznego zwana monarchią stanową, związana z ograniczeniem patrymonialnej władzy królewskiej na rzecz zróżnicowanych grup społecznych, których przedstawiciele reprezentowali ich interesy w samorządach i zgromadzeniach stanowych.

Historia władzy zaprezentowana przez prof. Baszkiewicza ukazuje długą drogę do obecnego stanu rzeczy. Pojawiły się jeszcze takie zjawiska, jak np. absolutyzm, republika, liberalny system władzy związany z prawami człowieka, system parlamentarno–gabinetowy oraz monarchiczno–parlamentarny, autorytaryzm. Ukształtowało się z upływem czasu pojęcie praw obywatelskich, które powoli wdrażano w życie. Ostatnią część książki autor poświęca „Kryzysom, zbrodniom i dylematom władzy” lat 1918–2000. Wówczas ukazała ona swą najgorszą stronę. Była narzędziem manipulacji, ludobójstwa, zaspokajania chorych ambicji totalitarnych wodzów: Hitlera, Mussoliniego czy Stalina. Europa bogatsza o doświadczenia II wojny światowej, choć utraciła swą hegemonię, rośnie w siłę i doświadcza rozkwitu demokratycznego państwa socjalnego.

Prof. Jan Baszkiewicz swoją książką chce odpowiedzieć na pytanie, czym jest władza, przedstawić jej oblicza i formy oraz jej rolę w świecie. Wybiera do tego sposób ciekawy, bo nie przekonuje czytelnika do swych racji pustymi stwierdzeniami, lecz analizuje dogłębnie to cywilizacyjne zjawisko na przykładach historycznych. Prezentowane studium władzy jest szczegółowe i zawiera wiele cennych informacji i spostrzeżeń samego autora. Autora, który negując przyjęte niegdyś przez filozofów teorie prezentuje w sposób logiczny zarówno swoje, jak i współczesnych naukowców refleksje na temat władzy. Uważa, że władza, a tym samym państwo są konieczne dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. I nie przekonują go żadne arkadyjskie wizje społeczeństwa bezpaństwowego, które ma wychowywać ludzi pełnych męstwa, siły i nieskazitelnej godności. Władza jest potrzebna. I to władza polityczna, oparta nie tylko na autorytecie, ale także na sile. Bo to przecież te trzy czynniki: władza, siła i autorytet są źródłem prymatu pewnych ludzi nad innymi.

Książka podzielona jest na osiem części, z których każda zawiera kilka podrozdziałów różnej długości, ale odpowiedniej do poruszanych w nich zagadnień. Kolejność prezentowanych treści jest logiczna, gdyż chronologicznie ukazuje ewolucję społeczeństwa, co przecież było celem autora. Ten sposób pisania pozwala dostrzec związki przyczynowo–skutkowe zachodzące między opisywanymi zdarzeniami. W szereg przykładów historycznych autor umiejętnie wplata koncepcje polityczne charakterystyczne dla danej epoki i ówczesny sposób myślenia ludzi na temat różnych kwestii związanych z państwem i sprawowanej w nim władzy.

Baszkiewicz płynnie, od postawienia problemu na początku, poprzez jego dogłębną analizę historyczną, dochodzi do wniosków końcowych. Uznaje, że zjawisko władzy jest nieprzemijające i ulega ciągłej ewolucji; że wraz z rozwijającym się społeczeństwem, postępującą industrializacją i informatyzacją musi zmieniać się i ono. Nic więc dziwnego, że posuwa się do zakwestionowania tezy o „końcu historii”. Jego zdaniem zbyt wiele jest niedoskonałości w demokracji liberalnej, aby społeczeństwo nie podjęło poczynań w celu jej zmiany.

„Władza” jest publikacją popularnonaukową, a gatunkowo - historyczną. Naturalną jest więc rzeczą, że napisana jest językiem naukowym, którego zrozumienie wymaga posiadania określonej wiedzy. Autor – to oczywiste – nie tłumaczy pojęć, które dla przeciętnego czytelnika są niezrozumiałe. Należy zatem dysponować wiedzą stricte historyczną, aby móc zrozumieć historię władzy zaprezentowaną przez profesora Jana Baszkiewicza. Trzeba jednak podkreślić, że formułowane przez niego wypowiedzi są zrozumiałe i klarowne, a stosowane przezeń metafory i – co dziwne – kolokwialne określenia ułatwiają uchwycenie sensu.

Myślę, że książka ta stanowi cenne źródło wiedzy z zakresu polityki i historii, że zawarta w niej treść prezentuje aktualny dorobek wiedzy na temat historii władzy. Zawiera trafne i racjonalne spostrzeżenia. Jej stosunkowo nieduża objętość świadczy jedynie o ogromnej umiejętności autora wyrażania swych myśli jasno i zwięźle. Zaprezentowana przeze mnie publikacja jest godna polecenia, jednak, jak już wspomniałam, nie każdemu. Moim zdaniem powinni ją przeczytać wszyscy zainteresowani polityką i historią, być może przyszli politolodzy, politycy czy dziennikarze polityczni. Posiądą oni w ten sposób elementarną wiedzę pozwalającą im zrozumieć wydarzenia, które obserwują każdego dnia. Władza jest przecież zjawiskiem towarzyszącym nam od wieków i nic nie wskazuje na to, aby nagle przestała istnieć, dlatego też chyba warto poszerzyć wiedzę na temat czegoś, co rządzi naszym życiem, od czego zależy organizacja życia społecznego, a niekiedy nawet życie ludzkie, jak w przypadku władzy tyranów, niecofających się przed niczym, aby osiągnąć własne cele. Ukazanie władzy na tle historycznym jest szczególnie wartościowe, bo pozwala nam zweryfikować własne poglądy na podstawie błędów popełnionych przez ludzi sprawujących władzę w przeszłości. Bogatsi o ich doświadczenia, być może będziemy potrafili tych błędów uniknąć. Publikacja Jana Baszkiewicza jest doskonałym pośrednikiem w zdobyciu tej niezbędnej wiedzy.



---
* Jan Baszkiewicz: "Władza", wyd. Ossolineum, 1999, tekst z okładki.