Bohaterem dziesięciu opowiadań składających się na tę klasykę nurtu science fiction jest Pirx - początkowo astronauta-kadet, później pilot, nawigator, komandor. W kolejnych historiach obserwujemy kolejne etapy jego kariery, choć na dobrą sprawę żadne opowiadanie nie wiąże się z innym fabularnie. Przyznać trzeba, że właściwie nie główna postać jest tu ważna. Mimo że spajane przez jedną osobę, "Opowieści o pilocie Pirxie" to bardziej pretekst, by skupić się na problemach kosmonautycznych, psychologicznych, ba, nawet filozoficznych czy moralnych. Postać pilota Pirxa w każdym opowiadaniu mogłaby z równym powodzeniem zostać zastąpiona inną osobą. Osobą, która wprawdzie po części jest swoistym everymanem - szarym, zwykłym człowiekiem - na koniec jednak zawsze objawiającą zdolność empatii, logicznego wnioskowania czy choćby intuicji daleko większą niż inni, "mądrzejsi" od niego.

Taki charakter mają choćby dwa pierwsze, podobne do siebie, opowiadania: "Test" i "Patrol". W tych historiach Pirx, stawiający pierwsze kroki w zawodzie pilota, napotyka sytuacje, delikatnie mówiąc, odbiegające od tego, czego uczył się z podręczników. Na marginesie, taki schemat jest zresztą typowy dla większości pozostałych opowiadań - Pirx zauważa więcej, przeżywa więcej lub po prostu spotyka go więcej nietypowych, dziwnych, nieprawdopodobnych sytuacji niż bodaj jakiegokolwiek innego człowieka w kosmosie. Każda jednak z tych sytuacji znajduje racjonalne do bólu wyjaśnienie, każda z nich przypomina niezwykle skomplikowane równanie, które jednak można rozwikłać, rozkładając je systematycznie na czynniki pierwsze. I choć wytłumaczenie zawsze jest logiczne, racjonalne, zaskakuje ono czytelnika bardziej, daje mu więcej satysfakcji niż oferowałyby te z kategorii paranormalnych.

Podobnie rzecz się ma właśnie z dwoma pierwszymi opowiadaniami, szczególnie "Patrolem". Zagadkowa atmosfera zagrożenia znajduje ujście w bardzo "zwyczajnym" rozwiązaniu, które mimo to sprawia czytającemu bardzo wiele przyjemności. Ten schemat, bardzo dobrze przedstawiony we wspomnianych historiach, w następnych - "Odruchu warunkowym" i "Ananke" - zostaje rozwinięty do poziomu małego literackiego arcydzieła. Początkowo czytelnik nerwowo oczekuje, jak rozwinie się dramatyczna sytuacja, by następnie zostać wręcz ogłuszonym odpowiedzią. Co więcej, nie tylko o zagadkę i jej rozwiązanie tu chodzi. Wciągająca fabuła to tylko punkt wyjścia do postawienia pytań o wiele wyższych rangą - o człowieczeństwo przeciwstawione sztucznej istocie, o moralne prawo do poświęcenia jednego życia w imię obrony innego, o to, czy pośród wszystkich zagrożeń wszechświata największe niebezpieczeństwo nie czyha na człowieka przypadkiem w nim samym...

Tematu dwóch innych opowiadań - "Albatrosa" oraz "Opowiadania Pirxa" nie będę rozwijać, jako że moim zdaniem są one dużo słabsze niż reszta zbioru. Poprzestanę na wzmiance, że to drugie oferuje interesującą sugestię, dlaczego, mimo zaawansowanego postępu technicznego, i tak bardzo rzadko dochodzić może do przełomowych odkryć, trafiających z miejsca na pierwsze strony gazet. Podobny temat przez chwilę porusza historia robota Terminusa, tytułowego bohatera innego z kolei opowiadania. Mimo obecności tego motywu, jest ono jednak dla mnie reprezentantem innego nurtu wśród opowiadań zbioru, o którym chciałbym teraz parę słów wspomnieć.

Pośród wielu pytań i problemów, jakie przed czytającym stawia Lem, w tym zbiorze najczęściej pojawia się wizja przyszłości dzielonej przez ludzi z osobnikami obdarzonymi sztuczną inteligencją. Motyw robotów jest oczywiście powszechny w literaturze s.f., Lem próbuje go jednak pogłębić bardziej niż większość innych przedstawicieli gatunku. We wspomnianym opowiadaniu "Terminus" napotykamy robota zadręczającego samego siebie przeżywaniem raz po raz na nowo katastrofy z przeszłości. Trudno tu uwolnić się od narzucających się skojarzeń z człowiekiem cierpiącym na poważną schizofrenię, do którego cierpiącego umysłu tak trudno się dostać. Podobne podobieństwa ludzi i robotów znaleźć można w opowiadaniach "Polowanie" i "Wypadek". To ostatnie, na przykład, stawia dość niepokojące pytanie: czy konsekwencją posiadania inteligencji jest ambicja popychająca człowieka do samozagłady?

Do owego "cyklu" opowiadań spod znaku robotów i sztucznej inteligencji zaliczyłbym ostatnie, jeszcze niewymieniane w tej recenzji - "Rozprawę". Dostajemy tu przede wszystkim klasyczny pojedynek człowieka z maszyną. Czy robot obdarzony zdolnością myślenia sprawniejszą niż ludzka, nieobarczony ludzkimi "słabościami", takimi jak emocje, odruchy, wątpliwości, może w jakikolwiek sposób zostać "pobity" przez człowieka? Lem, ilustrując ten problem, daje nam wyśmienitą próbkę tego, jak literatura może objąć podobne rozważania. Pirx początkowo samodzielnie próbuje znaleźć słaby punkt w zaprogramowanych maszynach, odróżniający ich od ludzi. Próbując znaleźć "ludzki" bądź "sztuczny" znak szczególny, tworzy i obala własne argumenty, dochodząc do wniosku, że ta sama oznaka może przemawiać zarówno za jedną, jak i za drugą naturą. Wreszcie odbywa rozmowy z postaciami mogącymi być zarówno ludźmi, jak i robotami. Ich słowa, argumenty, punkty widzenia przyprawiają o zawrót głowy. Mamy bowiem okazję poznać sposób myślenia sztucznej inteligencji! Ale czy na pewno? A może to człowiek podający się za robota? Czy człowiekowi przyznającemu się do swojej tożsamości w ramach ludzkiej solidarności można wierzyć? Czy robot nie wpadłby na to samo? Wreszcie historia opowiedziana przez robota, który sam w sobie odnalazł predyspozycję do przejęcia kontroli nad swoim stwórcą - to wszystko czyni lekturę "Rozprawy" prawdziwą ucztą.

Jakby tego było mało, Lem zaburza chronologię opowiadania, dodając do niego emocjonujące: "Co właściwie się tam stało?". To wszystko czyni "Rozprawę" jednym z trzech najlepszych opowiadań w zbiorze - obok wspomnianych już wcześniej "Odruchu warunkowego" i "Ananke".

Na koniec należy jeszcze wspomnieć o jednym charakterystycznym dla opowiadań Lema elemencie. Są one mianowicie wręcz naszpikowane technicznymi szczegółami. Każda sceneria, każde wydarzenie, każdy skutek jest uzasadniony długimi wywodami mocno osadzonymi na naukowych filarach. Wywodami, które, trzeba przyznać, są dość zawiłe, a przez to nie każdemu przypadną do gustu. Opowiadania Lema różnią się bardzo choćby od twórczości Philipa K. Dicka, gdzie oryginalny pomysł gra o wiele większą rolę niż naukowa wiarygodność. Z tego powodu kompletnie niejasny jest dla mnie powód umieszczania "Opowiadań o pilocie Pirxie" w kanonie lektur szkolnych, i to w początkowych klasach. Czy chodzi o zrażenie czytelnika do Lema już za młodu? W każdym razie ową zawiłość należy brać pod uwagę, sięgając po ten tom opowiadań, ale kto się nie zrazi i wytrwa do końca, nie pożałuje.