"Duma i uprzedzenie" uważana jest przez wielu krytyków za najlepszą powieść Jane Austen. Elementy dramatyczne i komiczne współgrają tu ze sobą, tworząc harmonijną całość, dowcip skrzy się, postacie są albo celowo przerysowane, albo o charakterach idealnie wyważonych, nieprzesadzonych i niejednoznacznych. Cechy negatywne, zamiast napiętnowania, zostają zdemaskowane i bezlitośnie wykpione, dzięki czemu otrzymujemy jedną z najciekawszych galerii satyrycznych portretów w całym pisarstwie XIX wieku.

Niewiele jest kreacji literackich mogących równać się z cynicznym panem Bennetem, drwiącym na każdym kroku ze swej bezmyślnej żony, panią Bennet, niezmordowaną w nieustających poszukiwaniach bogatych mężów dla pięciu córek, Lidią Bennet, uważającą, iż ucieczka z kochankiem stanowi "wyborny żart", kaznodziejską Mary Bennet zabawiającą towarzystwo śpiewem i grą na pianoforte mimo braku biegłości w obu sztukach oraz głoszącą na każdym kroku wyuczone na pamięć filozoficzne maksymy, Caroline Bingley, bardzo nieumiejętnie polującą na pana Darcy'ego, a także lady Catherine de Bourgh, odpowiadającą samej sobie na większość zadawanych pytań. I wreszcie niemal żaden bohater nie może równać się z pastorem Collinsem, służalczą, cierpiącą na zaburzenia tożsamości kreaturą, bezkrytycznie zachwyconą swoją patronką, wspomnianą lady Catherine, która "pochwaliła oba kazania, jakie miał zaszczyt przed nią wygłosić, dwukrotnie zaprosiła go na obiad do Rosings i nie dalej jak w zeszłą sobotę posłała po niego, kiedy zabrakło do wieczornej partyjki wista"*, oraz zabawiającą się "wymyślaniem eleganckich komplementów na różne okazje, zawsze starając się nadać im możliwie swobodny ton"**.

Wszystkie te osobistości stanowią tło dla niebanalnego romansu dumnego bogacza i ubogiej córki gentlemana. I żadna postać nie istnieje tu samodzielnie - wszystkie funkcjonują w odniesieniu do siebie nawzajem i określane są przez sieć wzajemnych relacji. Narracja prowadzona jest na dwóch płaszczyznach - śledzimy akcję oczami Elizabeth Bennet, a jednocześnie obserwujemy wydarzenia, które rozgrywają się w jej obecności, lecz są dla niej nieczytelne. Znajdujemy tu najbardziej wnikliwą analizę problemu różnic majątkowych wśród szlachty angielskiej i trudnego położenia bez-posażnych panien oraz najwyraźniej ukazane poczucie wyższości bogatego ziemiaństwa. Duma Darcy'ego wynika z wychowania w przekonaniu o wartości jego urodzenia, pozycji w towarzystwie i majątku, które to zalety stają się bezwartościowe, kiedy okazuje się, że nie można za nie kupić miłości.

"Duma i uprzedzenie" stanowi jedną z najbardziej odartych z patosu historii o Kopciuszku, jakie kiedykolwiek powstały w dziejach literatury. Owym Kopciuszkiem jest tu w dodatku swoista - jak na owe czasy - anty-bohaterka. Elizabeth to panna ze szlacheckiego domu, ale nie uległa, cicha i skromna niewiasta, tylko pewna siebie, błyskotliwa, nieco cyniczna i momentami bezczelna dziewczyna, niedbająca o względy ludzi mających do zaoferowania pieniądze zamiast rzeczywistych zalet umysłu i charakteru, i nieutożsamiająca swojego życiowego celu z korzystnym zamążpójściem. Podobna postać literacka na początku XIX stulecia budziła mieszane uczucia, a nawet pewne kontrowersje. Mary Russel Mitford napisała o niej: "Nie sposób odczuwać w każdej linijce »Dumy i uprzedzenia«, w każdym słowie wypowiadanym przez »Elizabeth«, zupełnego braku smaku, przez co bohaterka tak zuchwała i pospolita jest ukochaną takiego mężczyzny jak Darcy. Wickham jest równie zły. Och! Otóż oni właśnie pasują do siebie i nie mogę darować, że ów zachwycający Darcy ich rozdzielił. Darcy winien poślubić Jane"***.

Sama autorka dzieła twierdziła, iż Elizabeth to najbardziej zachwycające stworzenie, jakie pojawiło się w literaturze. Późniejszym pokoleniom czytelników i krytyków bardziej przypadła do gustu druga z powyższych opinii.


---
* Jane Austen, "Duma i uprzedzenie", tłum. Magdalena Gawlik-Małkowska, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2003, s. 81.
** Tamże, s. 83.
*** Mary Russel Mitford, "Life of Mary Russel Mitford", Nowy Jork 1970, t. 1, s. 300 (przekład własny – M. Knedler).