Lata 50. i 60. XX wieku to okres, który szczególnie dramatycznie zaznaczył się w Chinach z powodu skutków, jakie przyniosła katastrofalna polityka przywódcy Chińskiej Republiki Ludowej Mao Zedonga. Świadomość tego często nie jest częścią naszej ogólnej wiedzy historycznej o świecie - starsze pokolenia pewnie nie miały szans się o tym dowiedzieć na lekcjach historii z przyczyn polityczno-ideologicznych, młodsze nie "zdążyły", bo na lekcjach liznęły tylko trochę historii powojennej. Przewodniczącego Mao być może zna się jako przywódcę ChRL, ambitnego konkurenta ZSRR, autora Wielkiego Skoku i Rewolucji Kulturalnej. Warto poznać go jako człowieka mającego za nic życie chińskich wieśniaków, których miliony skazał na zagładę swoją nieodpowiedzialną polityką.

"Wielki głód" Franka Diköttera to książka wielowymiarowa, podzielona na kilka części, w których problem Wielkiego Skoku - programu gospodarczo-politycznego wymyślonego przez Mao - jest badany na wielu płaszczyznach. Część pierwsza i druga przybliżają nam postać charyzmatycznego przywódcy, przedstawiają kontekst historyczny oraz geopolityczny pomysłów Mao, zgodnie z którymi Chiny - biedne i ludne państwo o tradycjach rolniczych - powinny były stać się potęgą gospodarczą przodującą w całym bloku wschodnim, mającą utrzeć nosa zachodnioeurpejskim i amerykańskim kapitalistom oraz pokazać im, jak się rozwija gospodarkę. Części te opisują też szaleństwo różnych akcji wpisujących się w ramy Wielkiego Skoku, których tragiczne skutki były bezpośrednimi przyczynami rozpadu chińskiej gospodarki i wyniszczającego głodu. Opierając się na źródłach archiwalnych, Dikötter opisuje m.in. szybką kolektywizacją rolnictwa, zmuszającą wieśniaków do oddawania domów, inwentarza i wszelkiego dobytku oraz gromadzącą ich w anonimowych komunach, by jeszcze skuteczniej zmusić do niewolniczej i wyczerpującej pracy. Polityka rządu i całego przerośniętego aparatu administracyjnego, nakazująca oddawanie coraz większych kontyngentów żywności na potrzeby partii i ludności miast oraz na eksport (lista beneficjentów ściśle określona, ale nie ma na niej chłopów), praktycznie pozostawiały wieś bez jedzenia. Kampanie rolnicze "gęsty siew" oraz "głęboka orka", zaprzeczające wszelkiej tradycji i wiedzy wieśniaków o uprawie zbóż, miały z kolei zagwarantować jeszcze większą efektywność rolnictwa, przyczyniły się jednak tylko do katastrofy ekologicznej i zmniejszenia plonów, a w konsekwencji - do niedoborów żywnościowych. Inną akcją była kampania stalowa, która zmusiła ludzi do oddawania wszystkiego, co metalowe, łącznie z garnkami i klamkami, które były przetapiane w podwórzowych minipiecach hutniczych - miało to zagwarantować Chinom czołową pozycję w rywalizacji o ilość wyprodukowanej stali. To tylko kilka z wielu przykładów akcji opisanych przez Diköttera, na których zasadzała się idea Wielkiego Skoku, mającego przynieść dobrobyt całym komunistycznym Chinom.

Dobrobyt jednak nie chciał nadejść, zamiast niego zaczęły się pojawiać symptomy absolutnej apatii, inercji, rozluźnienia norm społecznych oraz choroby i głód. Kolejne części książki mniej koncentrują się na przewodniczącym i jego świcie, a bardziej na pokazaniu chińskiej rzeczywistości tamtych czasów. Opisują, jak na eksperymenty Mao reagowały gałęzie chińskiej gospodarki, np. rolnictwo czy przemysł, ale również przyroda. Pokazują strategie przetrwania podczas niedającej się już ukryć klęski oraz politykę negowania rzeczywistości przez cały aparat władzy. Dikötter w sposób bardzo wiarygodny, poparty dowodami na tyle, na ile to możliwe (wiele dokumentów pozostaje jeszcze utajnionych w murach chińskiego archiwum partyjnego), opisuje rozmiary katastrofy głodu z perspektywy zarówno korytarzy Zhongnanhai - głównej siedziby partii w Pekinie, jak i codziennej walki o przeżycie (często przegranej) mieszkańców miast i wsi wszystkich prowincji ówczesnej ChRL. Z całą pewnością można powiedzieć, że autorowi zależało na całościowym ujęciu społeczeństwa Chin dotkniętego hekatombą. Pokazuje nam więc stołówkę, do której masy ludzi przyszły nieraz z bardzo daleka i czekają po kilka godzin na miskę rozwodnionej kaszy, przeznaczonej dla całej rodziny; przepełnione przedszkola, w którym setki rodziców musiały zostawiać dzieci pod opieką kilku niewykwalifikowanych przedszkolanek, by móc całe dnie pracować w polu; przeżarte korupcją i niebezpieczne zakłady przemysłowe, w których odpadków i bubli było nieraz więcej niż produktów względnie dobrych, nadających się do jakiegokolwiek wykorzystania. Dikötter zadziwiająco dokładnie i obszernie opisuje cztery lata chińskiej gehenny. Ostatnia część, zatytułowana "Sposoby umierania", to zapis absolutnego odczłowieczenia w wyniku głodu, do którego w ciągu dwóch lat zostali doprowadzeni obywatele Chin. Codzienna przemoc w walce o cokolwiek do jedzenia, represje w obozach pracy, masowe choroby i wypadki, w końcu przypadki kanibalizmu. Apokaliptyczne skutki Wielkiego Skoku - działań człowieka, który nigdy nie uznał swojej winy.

Książkę Diköttera kończy miażdżące podsumowanie oraz prawie 50 stron bibliografii i odsyłaczy, stanowiących bardzo bogaty zbiór dowodów i źródeł informacji.

Niniejszą recenzję rozpocząłem cytatem i cytatem chciałbym ją skończyć. Cytatem, pod którym całkowicie mogę się podpisać:

"To metodyczne sprawozdanie z brutalnego kataklizmu będącego dziełem człowieka stanowi obowiązkową lekturę dla zrozumienia historii XX wieku"[2].



---
[1] Mao Zedong, cyt. za: Frank Dikötter, "Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958-1962", przeł. Barbara Gadomska, Wydawnictwo Czarne, 2013, s. 5
[2] Ben Macintyre, przewodniczący jury BBC Samuel Prize 2011 For Non-Fiction, w: Frank Dikötter, dz. cyt., tekst na okładce.