"Nagle zaczęła głośno krzyczeć. Rzuciliśmy się do niej z krzykiem, ja się poślizgnąłem we krwi ojca i upadłem. Poczułem zapach krwi i jeszcze jakiś odór - ojcu rozerwało kiszki... [...]
Zaczęli mamę bić. Całe osiedle patrzyło, jak ją biją, i my też. Jakaś kobieta ciągle pochylała mi głowę. Mówiła: "Nie patrz na to. Nie patrz...". A ja wyrywałem się jej z rąk.
Za osiedlem był zalesiony pagórek. Niemcy zaprowadzili tam dorosłych, a dzieci zostawili. Ja czepiałem się mamy, ona odpychała mnie i wołała: »Żegnajcie, dzieci!«. Pamiętam, jak wiatr uniósł mamie sukienkę, kiedy padała do rowu...

Wasia Sigalow-Kniaziew, 6 lat"[2].

Powyższa relacja to jeden z wielu opisów przeżyć zawartych w zbiorze wspomnień wojennych pt. "Ostatni świadkowie. Utwory solowe na głos dziecięcy", spisanych przez białoruską reporterkę Swietłanę Aleksijewicz. Faktycznie, ostatni to dzwonek, by pytać świadków II wojny światowej o ich przeżycia i spisywać świadectwa tamtych czasów. Świadkowie powoli odchodzą.

Reporterka dokonała rzeczy niezwykłej. Spisała relacje ponad setki ludzi, których dzieciństwo przypadło na lata drugiej wojny światowej. Spisała, nie opatrując żadną próbą analizy, żadną myślą, żadnym komentarzem. Całkowicie oddała głos dzieciom - świadkom, których opowiedzenie swoich dramatycznych historii, odnowienie dziecięcych traum musiało bardzo wiele kosztować. Autorka ustawiła się z tyłu, w tle. Nie zabiera głosu, pozwala mówić swoim rozmówcom. Prosty zabieg, który porusza jeszcze bardziej, bo w konfrontacji z przedstawionym okrucieństwem i anty-człowieczeństwem sami nie umiemy znaleźć odpowiedniego komentarza.

A relacje to są różne. Czasami czytamy historię zapamiętaną dość dokładnie, czasami tylko szczątki wspomnień, czasami wręcz pojedyncze wrażenia zachowane gdzieś w podświadomości - głos ojca wychodzącego z domu, by wyjechać na front, zapach matki, do której tuli się dziecko w pociągu wiozącym na roboty, wyraz oczu bijącego Niemca. Z takich właśnie skrawków, niekompletnych opowieści, zapamiętanych lęków, koszmarnych przeżyć zepchniętych gdzieś na margines podświadomości składa się ta książka. To zapis ludzkich traum, tym bardziej poruszających, że dziecięcych.

Rozmówcy Swietłany Aleksijewicz są różni, lecz łączy ich to, że są dziećmi wojny, nierzadko sierotami, na których oczach z rąk hitlerowskich oprawców ginęli ich rodzice. Dzieci radzieckich partyzantów, pionierzy ewakuowanych obozów pionierskich, sieroty gromadzone w obozach lub domach dziecka, by oddawały krew dla niemieckich żołnierzy, mieszkańcy blokowanego Leningradu, gryzący korę z parkowych drzew, głodzone, więzione, bite, wiezione na nieludzkie roboty do Niemiec, walczące w partyzantce, samotne, nierozumiejące i niewinne, ale płacące najstraszliwszą cenę, bo czyż może być dla dziecka większe zło niż być świadkiem męczeńskiej śmierci ukochanej mamy, siostrzyczki, kochanego taty, brata?

Wielu rozmówców Aleksijewicz dzieli życie na dwa okresy - przed wojną i po niej. Dzieciństwo i dorosłość, przy czym wiek dziecka nie ma tu znaczenia. Dzieciństwo kończyło się zawsze, gdy zabierano mamę, tatę, dawano pistolet lub kazano grzebać zmarłych. Aleksijewicz pokazuje wojnę jako ekstremalnie przyspieszony, brutalny kurs dorosłości, ale nie takiej jak z filmów dla dorosłych czy oglądanie się za dziewczynami. Pokazuje wojnę jako bat, po którym zostają dzieciom najdziwniejsze ślady. Ktoś odzyskuje głos dopiero po kilku latach, ktoś zawsze już będzie zatykał uszy na dźwięk wybuchu, ktoś boi się młodych mężczyzn, ktoś zbiera lalki przez całe życie.

Literatury wojennej i obozowej jest dużo i chyba nikomu nie trzeba tu tłumaczyć, dlaczego należy ją czytać. Znamy reportaże opisujące Holokaust, jak choćby te autorstwa Hanny Krall czy Zofii Nałkowskiej. Mimo to zbiór relacji spisanych przez Swietłanę Aleksijewicz jest kolejnym ważnym świadectwem należącym do książek o tej tematyce, choć innym, bo dziecięcym i ze Wschodu. Warto go poznać.


---
[1] Swietłana Aleksijewicz, "Ostatni świadkowie. Utwory solowe na głos dziecięcy", przeł. Jerzy Czech, Wydawnictwo Czarne, 2013, s. 228.
[2] Tamże, s. 119-120.