PATRONAT BIBLIONETKI

Rec. Michał Paweł Urbaniak
Ocena: 5,5/6

Kampania wymierzona przeciwko tradycyjnej rodzinie to nie nowość dla współczesnej literatury polskiej. Możemy się poszczycić wieloma wybitnymi pisarzami, demaskującymi instytucję rodziny (np. Kuczok, Białkowski, Ostrowska, Kowalewska, Terakowska, Dunin, Papużanka). Okazuje się, że i u naszych południowych sąsiadów nie brakuje sprawnych piór, rozprawiających się z tradycyjną rodziną. Przykładem tego typu jest Petra Soukupová, autorka tryptyku wyróżnionego prestiżową czeską nagrodą literacką Magnesia Litera w kategorii Książka Roku 2010.

Zniknąć składa się z trzech osobnych opowieści, które łączą wyraziste motywy przewodnie: samotność w rodzinie, brak zrozumienia wśród ludzi teoretycznie najbliższych, rozliczne drobne, ale znaczące konflikty (między rodzicami i dziećmi, między rodzeństwem), które pogłębiają frustracje i poczucie wyobcowania.

W opowiadaniu tytułowym teoretycznie szczęśliwą rodzinę Holców niespodziewanie dotykają tragedie – najpierw młodszy syn Kuba w wyniku wypadku zostaje kaleką, a niedługo później Martin przepada bez wieści. Rodzice na swój sposób próbują poradzić sobie z nieszczęściem – ojciec ucieka w alkoholizm, a matka obsesyjnie stara się odnaleźć zaginionego Martina. Oboje nie dostrzegają obecności drugiego dziecka, które przecież również cierpi ogarnięte poczuciem winy i nie umie sobie dać rady z zaistniałą sytuacją. W Na krótko – drugim z opowiadań – mały zbuntowany Vojta wiecznie skonfliktowany z matką i przyrodnią siostrą próbuje odnaleźć nieznanego ojca. Wierzy, że przeprowadzka do odzyskanego rodzica pozwoli mu żyć szczęśliwiej, czeka go jednak gorzkie rozczarowanie. W zamykającym tryptyk Wianuszku po latach spotykają się skłócone ze sobą przyrodnie siostry. W obliczu ujawnionej tajemnicy rodzinnej, obie zmuszone są do refleksji, przeanalizowania swego życia na nowo, zrozumienia, co dawniej nimi kierowało. Czy jednak między Heleną a Haną zapanuje zgoda?

Petra Soukupová maluje codzienność w czarnych barwach. W normalnych z pozoru rodzinnych domach kotłują się negatywne emocje, narastają konflikty zrodzone ze zwyczajnych, codziennych zdarzeń, mnożą się pretensje. We wszystkich opowiadaniach w grę wchodzi zaciekła rywalizacja rodzeństwa o względy rodziców. Nastoletni bohaterowie Zniknąć cierpią najbardziej, gdyż są za słabi, zależni od dorosłych i niedoświadczeni życiowo. Nie potrafią sobie poradzić z problemami. Jednak wina leży przeważnie po stronie rodziców – to oni nierówno rozdzielają miłość między dzieci, to oni bagatelizują problemy nastolatków, nie wykazując zrozumienia, to wreszcie ich nierozważne decyzje (zazwyczaj motywowane dobrymi chęciami) wpływają negatywnie na późniejsze życie całej rodziny.

A jednak Soukopová zdaje się przestrzegać przed pochopnymi ocenami. Tu nie ma czarno-białych postaci, świat nie składa się z zabiedzonych Kopciuszków pokornie znoszących swój los i ich niedobrych macoch. W Zniknąć nie tylko dzieci (daremnie szukające czułości, akceptacji i zrozumienia), ale także dorośli stają się ofiarami. Rodzice Kuby, Vojty czy Heleny dźwigają na swoich barkach własną przeszłość, popełnione grzechy, nietrafione wybory, dawne traumy i nieprzebrzmiałe frustracje, a jednocześnie starają się o szczęście dla swoich najbliższych. Czy w takim tyglu negatywnych emocji, wzajemnych żalów i palącej nienawiści możliwa jest zgoda? Skoupová nie pozostawia złudzeń…

Na osobną uwagę zasługuje styl Zniknąć. Czeska prozaiczka jest oszczędna w słowach, poszczególne sytuacje przedstawia zwięźle, ale zawsze trafiając w samo sedno. Oschłe, miejscami wręcz beznamiętne relacjonowanie kolejnych zdarzeń potęguje wrażenie duszności, potrafi wstrząsnąć czytelnikiem. Z kolei narracja podzielona między kilkoro bohaterów pozwala spojrzeć na opisywane sytuacje z różnych stron (choć – i to jest mój jedyny zarzut – osobne narracje powinny zostać wyraźnie wyodrębnione). Nie można też pominąć fenomenalnych portretów psychologicznych – wielka to sztuka stworzyć tak pełnokrwiste i przekonujące postaci i uwiarygodnić ich dramat, posługując się bardzo delikatną kreską. Dokładne przemyślenie całości połączone ze świetnym warsztatem Petry Soukupovej czyni ze Zniknąć niezapomnianą lekturę. Podobno w Czechach ta książka okazała się bestsellerem – pozostaje mieć nadzieję, że takiego miana dorobi się również na polskim rynku.



Michał Paweł Urbaniak jest krytykiem literackim, prozaikiem i współautorem tomu opowiadań „Zemsta jest kobietą”.