Niezwykła historia lwowskiego kanalarza Leopolda Sochy i grupy ukrywanych przez niego Żydów została spopularyzowana za sprawą wybitnego filmu Agnieszki Holland "W ciemności". Książka Roberta Marshalla "W kanałach Lwowa" opisująca te wydarzenia ukazała się dużo wcześniej, bo ponad dwadzieścia lat temu. Polski czytelnik mógł jednak po nią sięgnąć dopiero dzięki popularności filmowej wersji. Może szkoda, że tak długo przyszło nam czekać na jej publikacją, ale - zgodnie z przysłowiem - lepiej późno niż wcale. Bo przeczytać naprawdę warto.

Jak w wielu innych miastach, również we Lwowie podczas wojny hitlerowcy zorganizowali obóz pracy przymusowej oraz getto. To był początek prawdziwej gehenny dla licznej społeczności żydowskiej zamieszkującej te regiony. Mniej więcej od marca 1943 roku realizowany był plan ostatecznej likwidacji getta i eksterminacji zamieszkującej je ludności. Nieliczna grupa Żydów pod dowództwem Ignacego Chigera obmyśliła plan ucieczki i ostatecznie przekopała się do lwowskich kanałów. Odtąd przebywali pod ziemią - w ciemności, wilgoci (kanałami płynie rzeka Pełtew), ze szczurami i w katastrofalnych warunkach higienicznych. Wszystko, aby przeżyć. Nie przetrwaliby sami - pomagali im kanalarze: Leopold Socha, Stefek Wróblewski oraz Kowalow.

Robert Marshall w oparciu o relacje ocalonych oraz publikacje dotyczące wojny szczegółowo rekonstruuje tę historię. Czytelnik obserwuje najpierw narastającą wśród zagrożonej ludności żydowskiej panikę, desperackie próby przeżycia (np. starannie poinstruowana przez matkę kilkuletnia Krystyna Chiger musiała zamykać młodszego brata w walizce - żeby nie schwytali go hitlerowcy - i schowana odliczać sekundy, aby mały Pawełek nie udusił się), walkę o każdy dzień. Potem następuje przerażenie, kiedy trzeba zejść do kanału dla ratowania siebie (część osób odmawia, woli zostać na powierzchni, co pociąga za sobą niejednokrotnie rozstania członków rodzin, jak w przypadku Weissa - który dołączył wraz z matką do "kanałowej" grupy, oraz jego żony i córki - które zostały w getcie). Pierwsze godziny w kanałach przebiegają dramatycznie - część uciekinierów tonie w rwącej rzece, panuje ogólne zamieszanie. Leopold Socha może pomóc jedynie niewielkiej liczbie osób. Większość pozostałych wybierze samobójczą śmierć.

W książce "W kanałach Lwowa" uderza przede wszystkim opis życia grupki ludzi w ekstremalnych warunkach. Zimno, wilgoć, choroby, wszy, szczury, brak higieny, smród - garstka uciekinierów musiała sobie z tym poradzić. Do tego dochodził jeszcze nieustanny strach o własne życie: z jednej strony naziści, którzy nieraz byli o krok od znalezienia kryjówki, z drugiej - zabójcze aspekty schronienia pod ziemią (część osób przypłaciła to życiem). Niesamowite wrażenie robią próby prowadzenia normalnego życia w takiej sytuacji - modlitwy, gotowanie, opowieści, które umilają czas, nawiązujące się romanse... A z drugiej strony napięcia, konflikty, złość, rezygnacja, stopniowe popadanie w szaleństwo, narażenie na sytuacje ekstremalne (Uwaga: po kliknięciu pokażą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu). To wszystko potrafi naprawdę wstrząsnąć.

"W kanałach Lwowa" jest również - a może przede wszystkim - portretem wojennych bohaterów. Nie tylko Sochy (czy jego współpracowników albo żony), który z narażeniem życia, a potem już nawet bez korzyści finansowej chronił mieszkańców kanału. Równym bohaterstwem wykazał się na przykład Ignacy Chiger, który niejako objął pieczę nad całą grupą, a także jego żona Paulina, nie tylko dbająca o dzieci, ale również dająca wsparcie psychiczne innym towarzyszom niedoli. Kolejną bohaterską postacią jest Margulies, który opuścił schronienie i wybrał się do obozu, aby dowiedzieć się czegoś o losach siostry ukochanej kobiety.

Trudno oceniać publikację Marshalla pod względem literackim. Ta historia mówi sama za siebie i broni się też sama, nie przylegają do niej standardowe miary. Faktem jest, że Marshall posłużył się wieloma źródłami i złożył wszystko w przekonującą całość. Jego książka jest poruszającym świadectwem zarówno ludzkiego bohaterstwa, jak i ludzkiej podłości. To rzecz o tym, jak trudno zachować człowieczeństwo w nieludzkich warunkach - i że jednak można je zachować mimo wszystko.

Większości ukrywających się udało się przetrwać i w sprzyjających okolicznościach Leopold Socha mógł ich wreszcie wyprowadzić na powierzchnię. Uwaga: po kliknięciu pokażą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu

Dobrze, że ta książka jest w końcu dostępna w polskich księgarniach. Trzeba ją czytać, aby nigdy nie zapomnieć o okrucieństwie II wojny światowej - okrucieństwie bez miary, które przecież wydarzyło się tak niedawno!