"Dziennik 1935-1944" jest unikalnym zapisem ewolucji postaw inteligencji narodowej, która - będąc dobrze wykształconą i żądną duchowej przemiany - niepostrzeżenie ulega "skażeniu ideologicznemu". W Rumunii lat 30. i 40. oznacza to przyzwolenie dla rządów autorytarnych, faszystowskiej ideologii, antysemityzmu i religijnego fanatyzmu. Eugène Ionesco, świadek naoczny epoki, nazwał ten proces "nosorożyzacją" i z przerażeniem obserwował, jak wielu mu ­ulega, w tym jego bliscy znajomi: Eliade, Cioran, Noica...

Był wśród nich jednak człowiek, który stoczył prawdziwą ­walkę ze "skażeniem ideologicznym" - słaby fizycznie i nieśmiały ­Joseph Hechter, znany pod literackim pseudonimem Mihail Sebastian. ­Swoją tożsamość "Żyda dunajskiego" określał krótko: "Nie jestem poplecz­nikiem, lecz wiecznym dysydentem. Ufam jednostce jedynie...".

Zginął tragicznie w wypadku, uderzony śmiertelnie przez ciężarówkę Armii Czerwonej, która pod koniec sierpnia 1944 roku zwycięsko wkroczyła do Bukaresztu. Pozostawił po sobie dziewięć zeszytów ­intymnych notatek, nie przeznaczonych do publikacji, dających autentyczne świadectwo pogłębiającej się samotności, izolacji i absolutnej odmien­ności człowieka, któremu pisanie dziennika pomaga przetrwać zniewolenie, poniżenie i upadek świata, w który wierzył, i który kochał.

Krzysztof Czyżewski


Wszystko, co [Sebastian] napisał prozą mogłoby wyjść spod pióra Czechowa - ta sama oszczędność, szczerość i subtelność obserwacji.

Arthur Miller


Po przeczytaniu "Dziennika" nie można pozostać tym, kim się było. Problem żydowski staje się twoim własnym. Ogromne poczucie wstydu rozpościera się nad całym okresem kultury narodowej i historii, a jego cień kładzie się również na tobie.

Vasile Popovici

[Pogranicze, 2006]