Rok 1838, zachodnie gubernie Imperium Rosyjskiego (tereny niegdyś należące do Rzeczpospolitej Obojga Narodów). Przed siedmiu laty upadło powstanie narodowe (listopadowe). Namiastka państwowości polskiej, czyli Królestwo Polskie (Kongresowe) w jego wyniku przestało istnieć. Na ziemiach polskich trwa terror administracji carskiej, która bezwzględnie zwalcza wszelkie przejawy polskości. Lecz Polacy. mimo klęski. nie rezygnują z prób walki o wolność narodową. Zarówno na ziemiach polskich. jak i poza ich granicami powstają organizacje patriotyczne, które przygotowują przyszły czyn zbrojny dla odzyskania niepodległości. Z ich inicjatywy pojawiają się emisariusze, którzy starają się uświadamiać ludność polską w duchu patriotyzmu, a także przygotować ją do przyszłego powstania.

Pan Paweł Zeńczewski jest jednym z takich emisariuszy. Po kilku latach pobytu poza granicami ziem polskich pojawia się on w rodzinnych stronach na Wołyniu. Pech jednak sprawia, iż wkrótce na jego trop wpada jego osobisty wróg. Jest nim wysoki urzędnik policji carskiej, niejaki Szuwała. Antagonizm między tymi dwoma bohaterami sięga kilku lat wstecz i ma podłoże osobiste. Szuwała pała żądzą zemsty i jest gotowy zrobić wszystko, aby pochwycić polskiego emisariusza. Temu początkowo udaje się uniknać pułapek zastawianych przez wroga. Pomaga mu wielu znajomych, a najbardziej dziedziczka Celina Jagłowska, do której bohater żywi także uczucia osobiste. Niestety pewnego dnia emisariusz wpada w ręce Szuwały. Los jego wydaje się przesądzony. Lecz panna Celina obmyśla sprytny plan wydobycia go z carskiego więzienia. Czy jej starania zakończą się sukcesem?

Jako utwór literacki "Emisariusz" łączy w sobie cechy powieści historyczno-obyczajowej, przygodowej, sensacyjnej, a nawet dramatu. Cechuje się wartką, szybko toczącą się akcją, narastającym dramatyzmem. Te czynniki czynią go powieścią ciekawą i wciągającą. Przedstawia również życie codzienne ludności Wołynia pod zaborem carskim oraz stosunek różnych grup społecznych zamieszkujących te ziemie zarówno do administracji zaborczej, jak i emisariuszy, a także ich poglądy na sprawę narodową. Jest więc dobrą lekturą uzupełniającą do poznania wycinka polskich dziejów, który opisuje.

Mimo że "Emisariusz" nie jest pozycją ani zbyt znaną, ani wybitną w dorobku Józefa Ignacego Kraszewskiego, warto po niego sięgnąć. Nie jest utworem długim, a na pewno ciekawym dla czytelnika.