Utwór "Dziecię Starego Miasta" należy do cyklu "obrazków z natury", obejmującego również takie utwory, jak: "Szpieg", "Moskal", "My i oni" (autor niniejszej recenzji wypowiedział się o tych powieściach), "Para czerwona". Ich akcja obejmuje okres 1860-1864, czyli czasy, w których odradzał się ruch patriotyczny na ziemiach polskich, którego kulminacją było powstanie styczniowe w latach 1863-1864.

Akcja tej powieści toczy się w latach 1860-1861. Trzydzieści lat po klęsce powstania listopadowego następuje przebudzenie świadomości społeczno-narodowej Polaków. Zastraszony naród budzi się z letargu i zaczyna podnosić głowę przeciwko uciskowi carskiemu. Prym wiedzie młodzież, która ma już dość bezwzględnego ucisku moskiewskiego aparatu administracyjnego. Jest to bowiem system, który poniża wszystko to, co polskie i co ma dla Polaków jakąkolwiek wartość narodową. Stopniowo organizuje się ruch dążący do przeciwstawienia się terrorowi moskiewskiemu. Początkiem tego ruchu jest pogrzeb wdowy po bohaterze powstania listopadowego, generałowej Katarzyny Sowińskiej, w czerwcu 1860 r. Przeradza się on w wielką manifestację patriotyczną. Z czasem na ulicach Warszawy (głównie na Starym Mieście) mnożą się manifestacje patriotyczne i antycarskie wystąpienia młodzieży polskiej. Naród polski ma odwagę stawać się wolnym. Kulminacja wydarzeń nastąpi na Placu Zamkowym w dniu 9 kwietnia 1861 r., i będzie ona mieć krwawy i bardzo tragiczny przebieg.

Na tle powyższych wydarzeń czytelnik obserwuje losy kilkunastoletniego Franka Plewy. Jest on synem Ksawerowej, wdowy, owocarki ze Starego Miasta. Chłopak studiuje malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych i należy do grona młodzieży przeciwstawiającej się represjom carskim. Matka wychowała go bowiem w tradycji patriotycznej (jego ojciec był uczestnikiem powstania listopadowego). Franek bardzo kocha swoją matkę; darzy też uczuciem Annę, córkę wpływowego profesora, człeka oschłego i złośliwego, który ją tyranizuje. Anna to także patriotka gotowa do największych poświęceń dla ojczyzny. I miłość Franka do matki, i jego uczucie do Anny wystawione zostaną na bardzo trudną próbę, walczą w nim bowiem z koniecznością poświęcenia się na rzecz ojczyzny. Z czasem to ostatnie zdaje się w przeważać. Kulminacja losów Franka nastąpi w pamiętnym, tragicznym dniu 9 kwietnia 1861 r...

Życie bohaterów powieści łączy się z wydarzeniami okresu, w którym toczy się akcja. Autor czyni ich wyrazicielami idei patriotyzmu i poświęcenia wszystkiego, co najdroższe na ołtarzu ojczyzny. Gotowość do poświęcenia się i walkę o wyzwolenie narodu bohaterowie muszą okupić własnym szczęściem osobistym, i jeszcze czymś więcej. Do takich osób należy również przyjaciel Franka, Młot - przykład i zarazem wzór patriotycznej młodzieży oraz wyraziciel jej poglądów. Natomiast odrażającą i negatywną postacią jest Edward, również darzący uczuciem Annę.

Na kartach powieści Kraszewski ukazał atmosferę panującą w Warszawie w latach 1860-1861 na przykładzie Starego Miasta. Można stwierdzić, iż utwór ten stanowi panoramę społeczno-polityczno-obyczajową stolicy w owym okresie. Powieść przedstawia także nastroje różnych grup społecznych stolicy wobec toczących się wydarzeń: rewolucyjno-niepodległościowe młodzieży, biedoty miejskiej, rzemieślników, studentów oraz niższego duchowieństwa; zachowawcze lub wrogie wobec haseł patriotycznych - wyższych warstw społecznych (arystokracja, szlachta, bogate mieszczaństwo, wyższe duchowieństwo i urzędnicy), które boją się o własne wpływy i stan posiadania.

Mimo zauważalnej tendencyjności, warto "Dziecię Starego Miasta" polecić czytelnikowi. Utwór propaguje patriotyczne wartości, miłość i poświęcenie dla ojczyzny, a także wyraża zdecydowany protest przeciwko krzywdzie społecznej, której źródłem jest zniewolenie narodu polskiego przez moskiewski aparat władzy. Jest też doskonałą lekturą uzupełniającą do poznania wydarzeń i atmosfery Warszawy w opisywanym okresie. Na pewno nie jest to powieść pisana "ku pokrzepieniu serc", wymowę ma bowiem smutną, ponurą, tragiczną i pesymistyczną. Lecz z tych samych powodów to książka piękna i budząca zainteresowanie czytelnika.

Polecam "Dziecię Starego Miasta". Naprawdę wato sięgnąć po ten utwór.