Akcja utworu rozgrywa się w okresie powstania styczniowego. Na ziemiach polskich narasta terror moskiewski. Jednocześnie powstają organizacje patriotyczne, skupiające głównie polską młodzież. Ich celem jest przygotowanie zbrojnego powstania, które uwolniłoby od bezwzględnego, kilkudziesięcioletniego panowania rosyjskiego ziemie i ludność polską. W dniu 22 stycznia 1863 r. powstanie wybucha i jest bezwzględnie tłumione przez armię moskiewską. Los złapanych powstańców jest tragiczny. Jeśli nie zginą bądź nie zostaną rozstrzelani, czeka ich długoletnie zesłanie w odległe rejony Imperium Rosyjskiego, gdzie wielu z nich grozi śmierć z powodu trudnych warunków klimatycznych.

Na tym tle czytelnik obserwuje dramatyczną historię dwojga ludzi. Julian jest młodym konspiratorem należącym do organizacji patriotycznej. Następnie walczy w oddziale partyzanckim, jest także kurierem Rządu Narodowego. Maria Agathonówna od wielu lat żyje i zarabia jako ekskluzywna dama do towarzystwa dla wielu prominentnych carskich urzędników. Z dna upadku moralnego ratuje ją gorące uczucie do Juliana. Gdy zostanie on ujęty, a jego życie zajdzie się w śmiertelnym niebezpieczeństwie, kobieta poświęci się i zrobi wszystko, aby uratować człowieka, którego pokochała całym sercem. Czy uda jej się uratować Juliana? I czy miłość tych dwojga przetrwa w tak trudnych i tragicznych czasach?

"My i oni" jest utworem, w którym autor porusza problematykę walki narodowowyzwoleńczej na przykładzie powstania styczniowego. Kto to jest: "my" i "oni"? Chodzi o podział społeczeństwa polskiego odzwierciedlający różnice w poglądach na kwestię przyszłej walki o niepodległość. Młodzi patrioci, skupieni w organizacjach konspiracyjnych, pragną bezwzględnej i jak najszybszej walki zbrojnej. Są oni gotowi do największych poświęceń, nawet własnego życia. Starsi działacze, zazwyczaj byli powstańcy, którzy już doświadczyli smaku klęski i jej przykrych konsekwencji w minionych latach, są przeciwni walce zbrojnej. Ich walka to dążenie do "moralnego odrodzenia Narodu Polskiego", mającego się odbywać poprzez pracę i wszelką aktywność głównie na polu społecznym, gospodarczym i naukowym. Pomiędzy tymi dwiema grupami trwa więc spór, ukazany na kartach powieści Kraszewskiego. Ale "my" i "oni" to także odzwierciedlenie przeciwieństwa między Polakami i Rosjanami.

Autor na kartach utworu przedstawia szeroką panoramę społeczną ziem polskich czasu powstania styczniowego i stosunek do tego ruchu różnych warstw społecznych zarówno wśród Polaków, jak i Rosjan. Dlaczego młodzież, inteligencja, rzemieślnicy, robotnicy i biedota na ogół identyfikują się z ruchem, a chłopstwo nastawione jest pesymistycznie, a nawet wrogo? Dlaczego wojsko i administracja carska oraz ludność Imperium Rosyjskiego z tak olbrzymią niechęcią (żeby nie powiedzieć nienawiścią) odnoszą się do "polskich buntowników"?

Powieść zawiera też charakterystykę despotyzmu carskiego na przykładzie administracji wojska i ludności Państwa Moskiewskiego. Ich działalność opiera się na bezwzględnym posłuszeństwie wobec przełożonych. Urzędnicy i wojskowi to ludzie bezduszni, bezwzględni, a zarazem ciemni, zacofani i prymitywni. Nienawidzą wszelkich ruchów rewolucyjnych, patriotycznych czy społecznych i zwalczają je w bezwzględny sposób. Dlatego właśnie nienawidzą Polaków, prześladują ich, karzą za najmniejsze przewinienie. Uważają ich bowiem za rewolucjonistów, anarchistów próbujących zburzyć istniejący ład społeczny oparty na bezwzględności i posłuszeństwie. Lecz dlaczego Moskale postępują właśnie w ten sposób? Wpływ na ten stan rzeczy ma zarówno program wychowawczy stosowany już wobec najmłodszych, ale także olbrzymi i wszechobecny aparat publiczny oddany na usługi szerokiej i bezwzględnej antyrewolucyjnej propagandy. Kraszewski na kartach utworu stawia także ciekawą tezę dotyczącą przyczyn wybuchu powstania styczniowego. Jednym z powodów miały być intrygi carskich kół rządzących, którym zależało na wybuchu rewolucji na ziemiach polskich. Dlaczego? Odpowiedź w utworze.

Pragnę polecić wszystkim powieść "My i oni". Jak już wspomniałem, doskonale oddaje ona atmosferę okresu powstania styczniowego. Jest dla czytelnika doskonałą lekturą uzupełniającą do poznania wydarzeń tego okresu. Pokazuje mechanizmy, które doprowadziły do wybuchu powstania styczniowego zarówno ze strony polskiej, jak i rosyjskiej. Utwór budzi uczucia patriotyczne i jest zarazem wielkim protestem przeciw despotyzmowi carskiemu, który gnębi Naród Polski, pragnący wolności i sprawiedliwości. Dlatego "My i oni" to powieść godna polecenia. Może nie jest to utwór wybitny, ale miłośnicy twórczości Kraszewskiego powinni się z nim zapoznać.