Znam osoby, którym ta książka wywróciła życie do góry nogami. Wiele osób z pewnością się z nią nie zgodzi i będzie z nią polemizować. A będzie z czym, bo książka jest bardzo kontrowersyjna.

Fromm z żelazną konsekwencją analizuje społeczeństwo Europy od czasu średniowiecza, poprzez reformację, kończąc na faszyzmie, który skakał po jego rodzinnym kraju (i kilku okolicznych) w czasie kiedy powstawała ta książka.

I dość trudno odmówić mu racji w wielu aspektach. Uporządkowany, spójny średniowieczny świat, zburzony przez wkraczający kapitalizm i reformację, "nowa religia", protestantyzm z jego odrzuceniem własnego "ja" i Bogiem Kalwina, odartym z wszelkich symptomów miłości i sprawiedliwości, praca i oszczędzanie dla świętej żądzy zysku, wreszcie sfrustrowane klasy średnie rozczarowane Traktatem Wersalskim, i Führer, który rodzi się jako urzeczywistnienie marzeń milionów, że "winni są oni!". Dążność do pozbycia się odpowiedzialności wynikającej z własnej wolności, autorytaryzm wymieszany z perwersyjną nadzieją na znalezienie wodza, który powie co dobre i co złe. Czy dziś nie widzimy podobnych rysów na naszej scenie politycznej?

Jak ciężkim jest dar wolności, jaki wywalczyliśmy sobie w toku wieków. Czy było to wszystko nieuniknione, czy Niemcy byli skazani na faszyzm, czy wszystko jest zasługą samego Hitlera, pozostaje do dziś kwestią gorących debat. Pana H. rozbiór psychoanalityczny znajdziemy w książce "Anatomia ludzkiej destruktywności", tutaj Erich skupił się głównie na osobie Lutra, syna bardzo autorytarnego ojca, nienawidzącego zwierzchności papieża i bezgranicznie oddanego potędze władzy świeckiej.

Lektura dla początkujących w psychoanalizie troszkę trudna, ale obowiązkowa dla wszystkich, których interesuje zagadnienie odpowiedzialności za siebie samego.