Rzeczpospolita, koniec XVIII w. Pochodzący z ubogiej rodziny szlacheckiej zamieszkującej na Podlasiu pan Adam O. (Ossoliński?) udaje się do Białej (Białej Podlaskiej) do szkół, na naukę. Bohater marzy o karierze, bogactwach i wystawnym życiu. Przeciwnego zdania jest jego ojciec, pan stolnik Krzysztof O., który chce wychować swojego syna skromnie, na wzorcowego gospodarza żyjącego i pracującego na rodzinnym zagonie. Jednakże pewnego razu Adaś spotyka państwa kasztelaństwo O. Widząc ich znaki herbowe identyczne z własnymi stwierdza, że muszą być to jego dalecy krewni. Adam opuszcza więc szkołę i rodzinę, udając się na dwór zamożnych magnatów, którzy zostają jego opiekunami. To początek oszałamiającej kariery towarzyskiej pana Adama. Lecz po wielu sukcesach nadejdą także porażki. W pewnym momencie nie tylko kariera, lecz nawet żywot Adama znajdzie się w olbrzymim niebezpieczeństwie...

Przez pryzmat burzliwych losów głównego bohatera autor ukazał w powieści panoramę obyczajową Rzeczpospolitej końca XVIII w. na przykładzie życia wyższych sfer. Kraszewski ocenia te warstwy społeczne niezwykle krytycznie. Ich życie codzienne to niekończąca się zabawa, przyjęcia, uczty, bale, hazard, ponadto ciągłe intrygi. To świat ludzi bezwzględnych w dążeniu do celu, chciwych, pysznych, nieczułych na los ojczyzny i drugiego człowieka. Do tego właśnie świata wkracza pan Adam O., marzący o bogactwach i karierze. Czy osiągnie wyznaczone sobie cele i czy będzie w stanie przetrwać w tym otoczeniu pełnym pułapek?

Moim zdaniem, "Dola i niedola" nie należy do najlepszych dzieł w dorobku Kraszewskiego. Powieść jest długa, charakteryzuje się monotonią, bardzo wolnym tempem akcji, która w większej części jest "przegadana". Niejednego z czytelników powieść ta może po prostu znużyć. Można ten utwór polecić głównie czytelnikom lubiącym Kraszewskiego i powieści obyczajowe, których akcja toczy się przed kilkuset laty.

Nie chciałbym nikogo zniechęcać do lektury, jednakże uważam utwór ten za jeden z słabszych w dorobku Kraszewskiego.