- Czy Orr jest wariatem?
- Jasne, że tak - powiedział doktor Daneeka.
- Czy możesz go zwolnić od lotów?
- Jasne, że mogę. Ale najpierw on sam musi się do mnie zwrócić. Tego wymagają przepisy.
- Więc dlaczego on się do ciebie nie zwraca?
- Bo to wariat - wyjaśnił doktor Daneeka. - Musi być wariatem, żeby nadal brać udział w lotach bojowych, kiedy tyle razy ledwo uszedł z życiem. Jasne, że mogę go zwolnić, tylko najpierw musi się do mnie zwrócić.
- I to wystarczy, żeby go zwolnić?
- Wystarczy. Niech się do mnie zgłosi.
- I wtedy będziesz mógł go zwolnić? - upewnił się Yossarian.
- Nie. Wtedy nie będę mógł go zwolnić.
- Chcesz powiedzieć, że jest jakiś kruczek?
- Jasne, że jest kruczek - odpowiedział doktor Daneeka. - Paragraf dwudziesty drugi. "Człowiek, który chce się zwolnić z działań bojowych, nie jest prawdziwym wariatem".

Był więc tylko jeden kruczek - paragraf 22 - który stwierdzał, że troska o własne życie w obliczu realnego i bezpośredniego zagrożenia jest dowodem zdrowia psychicznego. Orr był wariatem i mógł być zwolniony z lotów. Wystarczyło, żeby o to poprosił, ale gdyby to zrobił, nie byłby wariatem i musiałby latać nadal. Orr byłby wariatem, gdyby chciał dalej latać, i byłby normalny, gdyby nie chciał, ale będąc normalny musiałby latać. Skoro latał, był wariatem i mógł nie latać; ale gdyby nie chciał latać, byłby normalny i musiałby latać. Yossarian był wstrząśnięty absolutną prostotą działania paragrafu 22, czemu dał wyraz pełnym podziwu gwizdnięciem*.


---
* Joseph Heller, "Paragraf 22", przekład: Lech Jęczmyk, Wydawnictwo Albatros, Warszawa 2009, s. 49.