Określenie "kunigas" oznacza litewskiego księcia z okresu sprzed przyjęcia chrześcijaństwa przez Litwę. Czas akcji w powieści Kraszewskiego nie jest dokładnie określony, jednak prawdopodobnie obejmuje ona okres między 1331 a 1335 r. Jednym z bohaterów utworu jest bowiem Wielki Mistrz Krzyżacki - Luther von Braunschweig, panujący w tych właśnie latach. Osią fabuły "Kunigasa" są najazdy krzyżackie na terytorium sąsiedniej, pogańskiej jeszcze wówczas Litwy.

Tytułowym bohaterem jest Marger, syn księcia litewskiego panującego na terytorium graniczącym z państwem zakonnym. Porwany jako mały chłopiec przez Krzyżaków, zostaje zmuszony do przyjęcia chrztu, poddany germanizacji i wychowywany w Malborku na brata zakonnego. Krzyżacy nadają mu imię Jerzy. Jednakże w bohaterze stopniowo budzi się świadomość własnego pochodzenia. Przypomina sobie przeszłość na ziemi litewskiej. Sprzyja temu także kontakt z pojawiającymi się w jego otoczeniu jeńcami litewskimi. Marger-Jerzy zaczyna nienawidzić Krzyżaków, wspólnie z litewskimi jeńcami oraz nowo poznaną branką litewską o imieniu Baniuta (w której się zakochuje) postanawia uciec do rodzinnego kraju. Tymczasem jego matka - Reda po śmierci męża sama włada na grodzie Pileny tuż przy granicy z ziemiami krzyżackimi. Kobieta nie wie, iż jej syn, którego porwano w dzieciństwie, żyje. Za rzekomą jego śmierć mści się
na Krzyżakach najeżdżając, paląc i niszcząc sąsiednie ziemie zakonne. Tytułowemu bohaterowi wraz z przyjaciółmi i ukochaną udaje się uciec, powraca na rodzinne ziemie, lecz czy na pewno ucieczka będzie dla niego początkiem szczęśliwego żywota?

Tragiczne losy Margera-Jerzego są zarazem pretekstem do ukazania stosunków krzyżacko-litewskich w I połowie XIV wieku. Państwo Zakonne wyrasta wówczas na potężny organizm państwowo-polityczny. Pod pretekstem rzekomej chrystianizacji i walki z niewiernymi Zakon faktycznie prowadzi krwawe podboje, walcząc bezwzględnie z sąsiednimi państwami, w tym także z pogańską Litwą. Autor na kartach powieści ukazuje bezwzględność państwa zakonnego, krzyżacką pychę, brutalność, obłudę, dążenie do gromadzenia bogactw i krwawe podboje dokonywane pod pretekstem szerzenia wiary chrześcijańskiej. Kraszewski ukazuje także w powieści państwo zakonne na przykładzie jego stolicy, którą jest Malbork. Opisuje wygląd tego miasta, jego topografię, życie rycerzy zakonnych, ale także różnych grup społecznych tam mieszkających. Ponadto czytelnik jest świadkiem przygotowań i wyprawy Krzyżaków przeciwko pogańskim Litwinom. Przenosi się także na ziemie litewskie graniczące z terytorium Zakonu. Poznaje tam egzystencję ludu litewskiego, jego życie codzienne, obyczaje, wierzenia, obrzędy. Byt owych ludzi ciągle narażonych na najazdy krzyżackie jest niezwykle ciężki, a nierzadko tragiczny.

Wymienione walory powieści sprawiają, iż z czystym sumieniem mogę ją polecić czytelnikom, szczególnie osobom lubiącym powieści o tematyce historycznej. "Kunigas" może i nie jest utworem wybitnym w twórczości Kraszewskiego, lecz jest powieścią ciekawą, wciągającą, trzymającą w napięciu, obfitującą w sytuacje dramatyczne. I jak wiele innych utworów tego autora, dziś już prawie zapomnianą. Moim zdaniem, zupełnie niesłusznie.

Polecam "Kunigasa".