W 2009 roku, w Wieliczce, w domu rodzinnym państwa Piaseckich odnaleziono zeszyt z rysunkami Ryszarda Aptego ułożonymi w starannie skomponowany cykl „Niepokój”. Ilustracje pochodzące z lat 1939–1942 są niezwykle intensywnym wyrazem przerażenia z powodu zbliżającego się czasu Zagłady.

Historyczne śledztwo pozwoliło ustalić zaledwie kilka faktów na temat życia Aptego: złote dziecko dwudziestolecia międzywojennego pochodzące z rodziny adwokackiej, uzdolniony literat, muzyk i plastyk, prawdopodobnie homoseksualista, w którym kochały się setki dziewcząt. W chwili wybuchu wojny dziewiętnastoletni Apte trafia do Lwowa, gdzie studiuje muzykę – o środowisku lwowskich muzyków napisze powieść. Kolejny epizod jego życia to getto w Wieliczce, gdzie jego rodzice prowadzą salon literacki w wynajmowanym od Piaseckich domu. Apte, przeczuwając śmierć, opuszcza Wieliczkę, zostawiając niedokończony cykl „Niepokój” Polakom. Trafia do obozu w Stalowej Woli, gdzie zostaje zabity. Jego rodzice giną w Wieliczce. Syn rodziny Piaseckich, która udzieliła schronienia Aptem, trafia do obozu w Auschwitz, gdzie także ginie. Piaseccy przez prawie siedemdziesiąt lat przechowują zeszyt, nie pokazują go jednak nikomu, traktując go jak świadectwo rodzinnej traumy.

Publikacja składa się z faksymilowej reprodukcji zeszytu Aptego oraz książki „Apte. Niedokończona powieść” autorstwa Marcina Kowalskiego i Piotra Głuchowskiego – specjalistów w zakresie śledztwa historycznego. Reporterzy „Dużego Formatu” w chwili rozpoczęcia pracy nad „Niepokojem” znali jedynie nazwisko jego autora zanotowane na okładce zeszytu. Dzięki wielomiesięcznej pracy udało im się ustalić jego pochodzenie, dotrzeć do nielicznych dokumentów poświadczających jego losy, jego ówczesnych znajomych, odtworzyć atmosferę salonów dwudziestolecia międzywojennego w Krakowie, początku drugiej wojny światowej we Lwowie, getta w Wieliczce, a w końcu obozu koncentracyjnego w Stalowej Woli. Ze względu na skąpe informacje książka przybiera na przemian formę narracji historycznej i powieści.


„Jestem pełen podziwu i uznania, że potrafili Panowie, młodzi ludzie, oddaleni o dwa pokolenia (blisko 70 lat!) od czasów wydarzenia, odtworzyć atmosferę i sytuację tamtych straszliwych czasów. Ponieważ osobiście brałem udział w części opisanych epizodów, czy też przeżyłem zbliżone sytuacje w innych miejscach o tym czasie, mogę ocenić, jak bardzo Wasze opisy – także te niedokumentalne – są zgodne z prawdą”.

Nahum Manor

[Korporacja Ha!art, 2010]