"Lilia w dolinie" to powieść Balzaca, którą chyba należy uznać za najbardziej romantyczną - a może nawet za najbardziej autobiograficzną - spośród wszystkich jego powieści. Autobiograficzną - gdyż Balzac (niekochany w dzieciństwie przez własną matkę) poznał w 1823 roku Laurę de Berny, sąsiadkę swoich rodziców, starszą od niego o piętnaście lat. Ich miłość trwała ponad dziesięć lat (możliwe, że uczucie to pozwoliło Balzacowi - na swój sposób - poczuć ciepło matczynej miłości, której zabrakło mu w dzieciństwie). Laura ułatwiła Balzacowi wkroczenie na salony arystokracji paryskiej, wspomagała finansowo jego (niestety nieudane) przedsięwzięcia (oficynę wydawniczą, drukarnię).

"Lilia w dolinie" ukazała się w czerwcu 1836 roku. Laura de Berny zmarła w tym samym roku (w lipcu), ale jeszcze zdążyła przeczytać książkę.

Jest to powieść bardzo romantyczna - i to właśnie mnie w tym utworze szczególnie zachwyciło. Młody Félix de Vandenesse jest szaleńczo zakochany w starszej od niego hrabinie Blanche-Henriette de Mortsauf (już jej pierwsze imię sugeruje czytelnikowi, że to ona będzie w powieści tą lilią). Jest ona żoną niemłodego już i schorowanego hrabiego de Mortsauf (ci dwaj mężczyźni rywalizują ze sobą). Później zresztą pojawia się w utworze również lady Dudley, będąca w mniej więcej tym samym wieku co Henrietta, ale mająca zupełnie odmienną osobowość - i to właśnie dzięki lady Dudley Félix zakończy swoją, jeśli tak można powiedzieć, edukację.

Niesłychanie wzrusza mnie w tej powieści obraz platonicznej miłości Henrietty - i to wobec obu mężczyzn, gdyż nawet własnego męża nie darzy ona zmysłową miłością (jest to więc jak gdyby "podwójne" macierzyńskie uczucie). Ta platoniczna miłość jest wspaniale ukazana na tle przepięknych pejzaży Turenii (krainy francuskiej znanej Balzacowi z lat młodzieńczych). Nie wydaje mi się, że byłoby słuszne traktowanie tego utworu w sposób jednowymiarowy. Nawet lilia ma tu podwójną symbolikę: jest symbolem czystości, lecz również - jako lilia w bukietach Félixa - jest symbolem jego pożądania. W powieści wyczuwa się "podskórny" erotyzm - więc chyba nie można zarzucić autorowi taniego sentymentalizmu.

Powieść wywołała we Francji falę krytyki za swoją dwuznaczność w kwestiach wierności małżeńskiej (jak też ze względu na pewne szczegóły zakończenia, którego oczywiście nie zdradzę).