UWAGA! Tekst zdradza elementy istotne dla rozwoju akcji i nawiązuje do zakończenia. Minister BiblioNETki ostrzega: Wybór należy do Ciebie – książka albo recenzja =D.


Filmu o tym samym tytule nie widziałem (ani Tarkowskiego, ani Soderbergha), przed przeczytaniem tej powieści miałem na koncie jedno dzieło Stanisława Lema, które zresztą mi się spodobało. Z tym większym apetytem przystąpiłem do „Solaris” – książki określanej ogólnie jako najlepsza z repertuaru Polaka.

Raz, dwa, trzy - i już jesteśmy w środku akcji, główny bohater, Kelvin, zostaje wysłany na tytułową planetę. Natychmiastowe umieszczenie czytelnika w jądrze wydarzeń (bez długich wstępów) uznaję za niewątpliwy plus. Co prawda, zajęło mi trochę czasu, żeby móc odnaleźć się w realiach powieści, a wszechobecna atmosfera tajemniczości nie ułatwiała sprawy, jednakże dla bystrego odbiorcy powyższe nie powinno stanowić poważniejszej przeszkody.

O ile Lem na początku oszczędza nam naukowych wywodów, to jednak już niedługo później napotykamy uczone ekspertyzy i wywody dotyczące Solaris. Zdaję sobie całkowicie sprawę, iż są one niezbędne dla poznania charakterystyki otoczenia; nie twierdzę też, że można było owe wyjaśnienia napisać lepiej – po prostu dla mnie, humanisty z krwi i kości, stanowiły one kilka(naście) stron do przebolenia. Pozostaje mi tylko wyrazić nadzieję, że osoby interesujące się astronomią, kosmosem czy też fizyką z zapałem śledziły dotyczące tych tematów fragmenty.

Co się tyczy listy bohaterów, to jest ona ściśle ograniczona: do najważniejszych zaliczają się Kelvin, Snaut, Sartorius i Harey, którą trzeba liczyć podwójnie. Dlaczego? Z fabuły czytelnik dowiaduje się, iż zanim Kris (czyli Kelvin, grany w nowszej ekranizacji przez Clooney’ego–„brzydala” =)) pojawił się na Stacji, żył z kobietą, która popełniła samobójstwo (motyw tegoż pozostawiam do sprawdzenia). Ku swojemu zaskoczeniu, spotyka ją na Solaris. Tyle że jest to... fantom, reprodukcja prawdziwej Harey – wytwór oceanu, o którym jeszcze będzie mowa. Wracając do postaci: ich kreacja jest mocno minimalistyczna i powierzchowna. Nie jest to w żadnym wypadku zarzut – wszak nie każda książka musi zawierać dogłębne analizy charakterologiczne. Zostajemy zapoznani z taką liczbą faktów, jaka jest nam potrzebna do podstawowego zrozumienia sytuacji – ani mniej, ani więcej.

Tyle że w efekcie czytelnik ma do protagonistów stosunek obojętny, żeby nie powiedzieć chłodny. Muszę stwierdzić, że polubiłem Kelvina, choć do stanu nieumiarkowanego uwielbienia i nieodpartej żądzy zapoznania się z kontynuacją jego przygód jest mi daleko. Mnie najbardziej do gustu przypadł ironiczny humor badacza i... to by było na tyle.

Nie mniej ważnym „bohaterem” jest stanowiący centralną część planety ocean. Ten niezbadany (pomimo wieloletnich prób) i tajemniczy twór ma tę właściwość, że posiada umiejętność przejrzenia ludzkich myśli oraz doświadczeń (nawet tych nieświadomych). I na takiej podstawie dochodzi do powstania fantomu Harey.

Powyższy akapit może sprawić wrażenie, że „Solaris” to książka mówiąca o obcych, nieznanych istotach, które będą zwalczane przez naszą wspaniałą rasę ludzką. Nic bardziej mylnego: heroicznych walk w kosmosie praktycznie nie można tu uświadczyć – autor zaskoczył mnie i skupił się na elemencie filozoficznym. Ocean pełni rolę niezbadanego fenomenu, który stanowi nierozwiązywalną zagadkę dla człowieka; ten z kolei poprzez badania usiłuje niejako podjąć próbę komunikacji, lecz kończy się ona fiaskiem – ocean potrafi przeczytać nasze najgłębsze myśli, ale nie może ich umiejętnie spożytkować. Można zauważyć pewną analogię w stosunkach pomiędzy Krisem a Harey – nie będąc w stanie porozumieć się na poziomie relacji międzyludzkich, nie mają tym bardziej żadnych szans na szczeblu Kris człowiek – Harey fantom.

Głębokim – jakkolwiek krótkim – rozważaniom został poddany także Bóg. Pod koniec powieści Kelvin zastanawia się nie tyle nad sprawą Jego istnienia lub nie, co nad ogólną charakterystyką. Pojawia się idea Boga ułomnego, który ewoluuje na przestrzeni lat i udoskonala Swoją osobę. Ogólnie rzecz biorąc, włączenie elementów filozoficznych traktuję jako ciekawy i niewątpliwie pozytywny aspekt, choć prezentacja tychże wydaje się niewyczerpana. A może jest to celowy zabieg? Prowizoryczne naszkicowanie problemów i pozostawienie ich rozwinięcia naszej inteligencji? Wtenczas otwarte zakończenie (bo tak właśnie odbieram finał powieści) zyskuje dodatkowe znaczenie.

Zatrzymując się przy dwojgu głównych bohaterach, należy zwrócić uwagę na niekonwencjonalne przedstawienie motywu miłości (bo tak tę relację, raczej z lekką przesadą, można określić). Normalny mężczyzna i sztuczny model kobiety, której nie ma już wśród żywych, to, z pewnością, zestawienie mocno oryginalne; toteż to, co się dzieje pomiędzy nimi, jest, siłą rzeczy, również nietypowe. Jak dotąd, w tych kilku pozycjach, które przeczytałem, nie spotkałem się z podobnym ujęciem (a może jest to efekt mojego znikomego zainteresowania literaturą science fiction? =)). Wprawdzie jestem daleki od wychwalania zalet powyższego motywu, jednakże doceniam samą próbę stworzenia czegoś nowego i niekonwencjonalnego.

6:4 na korzyść plusów, a zatem książka całkiem zacna. Niestety, jeden rzut oka na moją ocenę (pierwotnie 4/10, czyli 2/6; teraz sam nie wiem – patrz niżej) zaprzecza tej tezie. Jakkolwiek odnalazłem i doceniłem przesłanie Lema (również dzięki pomocy posłowia Jerzego Jarzębskiego), nie znajduję powodów do ekscytacji i wychwalania pod niebiosa. Proszę jednak odebrać tę próbę recenzji jako głos czytelnika humanisty, który rzadko ma do czynienia z podobną literaturą i w pełni rozumie egzaltację osób bardziej zaznajomionych z tematem.

(A teraz to już sam nie wiem. Ochłonąłem po przeczytaniu i nawet wiele nie dumałem, a tu rośnie, mimo wszystko, chęć podwyższenia oceny... Czyżby ocean wdarł się do mojego mózgu?)


Plusy:
+ brak elementów „gwiezdnego westernu” i wzajemnej eksterminacji ludzi i obcych;
+ natychmiastowe wprowadzenie do akcji;
+ próba poruszenia poważnych problemów egzystencji;
+ niekonwencjonalne ujęcie miłości;
+ stosunkowo krótki czas czytania i brak powodów do myślenia: „tyle straconego czasu na taką książkę”;
+ zakończenie sprawiające, że czytelnik ma materiał do przemyśleń (co z drugiej strony powoduje, że ocena wystawiona dzisiaj może różnić się od jutrzejszej =)).

Minusy:
- długie wywody naukowe dotyczące charakterystyki planety śmiertelnie nudzą czytelnika;
- nikłe są szanse na polubienie bohaterów;
- filozoficzne rozważania mogłyby być rozwinięte (patrz także siódmy paragraf);
- pozycja nie zmusza do pochłaniania jej rozdział za rozdziałem.