Od wielu lat mam słabość do historii antycznej Macedonii oraz historii ówczesnej macedońskiej wojskowości. A źródłem tego jest jeszcze dziecięca fascynacja postacią Aleksandra III Wielkiego i postacią jego ojca, Filipa II. Epopeja Aleksandra i epoka hellenistyczna należą do moich małych-dużych "historycznych fiołów". Dlatego z ogromnymi nadziejami sięgnąłem po pierwszą polską biografię (może trafniej byłoby określić tę pozycję terminem monografii) słynnego Macedończyka.

Dotychczasowe książki o Aleksandrze napisane przez Polaków (Krawczuk i Żurawski) mają charakter typowo popularyzatorski, a ich podstawową wadą jest szczątkowa baza źródłowa. W zderzeniu z niezmiernie bogatą anglojęzyczną literaturą przedmiotu książki będące de facto streszczeniami Plutarcha wypadają dziś, niestety, blado.

Na język polski przełożono też cztery zagraniczne biografie Aleksandra. Praca amerykańskiego historyka Petera Greena jest, moim zdaniem, zdecydowanie najlepsza z nich. Wydana w doskonałym przekładzie Andrzeja Konarka, jest prawdziwym arcydziełem narracyjnym, co w połączeniu z anglosaskim cynizmem i dystansem autora wobec wielkiego króla daje bardzo intrygujący efekt. Książka powstała w połowie lat 70-tych, z natury rzeczy Green nie mógł więc uwzględnić badań, odkryć, interpretacji czy dyskusji naukowych z ostatniego ćwierćwiecza. "Geniusz Aleksandra Wielkiego" to praca najprawdopodobniej najwybitniejszego historyka dziejów Macedonii, Nigela Hammonda. Choć nie dorównuje takim jego książkom, jak "Dzieje Grecji", "Antyczna Macedonia" oraz "Filip Macedoński" - to ujmuje wielbiciela epoki niezwykle romantycznym podejściem do tematu i szczerą pasją. Książka wybitnego badacza dziejów Sparty Paula Caltredge'a pod tytułem "Aleksander Wielki" jest przyjemnym wykładem ubranym w formę książki. Jest to rzetelna i napisana przystępnym językiem pozycja. Książki niemieckiego autora Fisher Fabiana nie miałem, niestety, okazji przeczytać.

Krzysztof Nawotka jest profesorem w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Jego zainteresowania naukowe skupiają się wokół epigrafiki greckiej, historii ustroju w starożytności oraz dziejów Aleksandra Wielkiego. "Aleksander Wielki" Krzysztofa Nawotki to pierwsza polska biografia naukowa największego wodza starożytności, sportretowanego na tle geograficznym i kulturowym Macedonii, Grecji, imperium perskiego i Indii. Książka Nawotki jest nie tylko pierwszą polską biografią naukową. To również absolutny numer jeden wśród biografii, monografii Aleksandra i jego czasów na polskojęzycznym rynku. Przypuszczam, że i na świecie byłby to absolutny top. Arcydzieło. Jest to książka najpełniejsza, uwzględniająca ogromny zakres źródeł, opracowań, odkryć archeologicznych. Oprócz tekstów klasycznych (Plutarch, Flawiusz Arrian, Itinerarium Alexandri, Wulgata - Diodor, Kurcjusz Rufus, Justyn), bardzo szeroko autor wykorzystuje nowo odkryte, głównie orientalne źródła (np. tabliczki z Persepolis). Nie widziałem w żadnej innej pracy tak szerokiego wykorzystania i znajomości ciągle odkrywanych źródeł wschodnich, perskich, jak i odkryć archeologicznych z tamtego obszaru. Na podstawie nowych źródeł wschodnich, szczególnie babilońskich, autor wykładniczo i plastycznie poszerza naszą wiedzę o społeczeństwach wschodnich i ich reakcji na podbój macedoński. Wreszcie Nawotka wykorzystuje mało znane drobniejsze dzieła anonimowe (np. Epitome z Metzu), czwartowieczne inskrypcje greckie znad Morza Egejskiego (zarówno nowo znajdowane, jak i znane od dawna, ale poddawane metodologicznie nowym badaniom) czy znane nam tylko we fragmentach dzieła autorów współczesnych Aleksandrowi (Efipposa, Charesa).

Ta "źródłowa rewolucja" na przykładzie studiów nad monarchią perskich Achemenidów jest widoczna najjaskrawiej, ale wyjątkowość książki Nawotki bynajmniej się do tego nie ogranicza. Autor śledzi zmieniające się klucze do interpretacji postaci Aleksandra. Od dobroczynnego krzewiciela cywilizacji zachodniej na Wschodzie i głosiciela idei braterstwa ludów jego imperium, poprzez minimalistyczny nurt historiografii (np. przywoływany wyżej P. Green), aż po widzenie w Aleksandrze prefiguracji XX-wiecznych dyktatur i totalitaryzmów. Sam autor zdecydowanie ucieka od ahistorycznych uproszczeń i publicystycznej łatwizny. Nawotka stara się widzieć Macedończyka przede wszystkim poprzez pryzmat jego epoki, unikając selektywnego podejścia do źródeł. Nie zapomina o kontekście historycznym, o prawach czy systemie wartości rządzących antycznym światem. Autor stara się patrzeć na to wszystko poprzez jak to tylko możliwe obiektywne szkiełko naukowca (obiektywne w tym sensie, że Nawotka szeroko prezentuje najróżniejsze punkty widzenia i oceny swojej postaci, jakie pojawiają się na całym świecie w historiografii i publicystyce), nie rezygnując zarazem ze swoich indywidualnych ocen. Książkę cechuje znakomity warsztat historyka (mnóstwo odwołań, przypisów do źródeł, literatury przedmiotu), ogromna bibliografia, ale nie jest bynajmniej to "tylko" prosta synteza tego, co o Alexie na świecie napisano. Autor ma swoje oceny wydarzeń, swoją wizję związków przyczynowych i umie je znakomicie motywować, zadaje swoje pytania i próbuje na nie odpowiedzieć. Poznajemy perski, irański czy hinduski punkt widzenia na równi z europejskim. Imponuje Nawotka wiedzą, erudycją i szerokim oglądem wielu spraw oraz po prostu dobrym piórem. Ponadto autor nie ograniczył się do pracy nad książkami. Sam odbył podróż śladami Aleksandra Wielkiego, dzięki czemu książka zyskuje mnóstwo topograficznych smaczków (np. niemal niemożliwy do pokonania w czasach wyprawy Aleksandra Granik można dziś przekroczyć nie mocząc sobie łydek).

Książka jest znakomita i czyta się tzw. "jednym tchem". Mimo wszystko należy pamiętać, iż jest to biografia naukowa, przeznaczona przede wszystkim dla pasjonatów, miłośników historii antycznej i epopei Aleksandra Wielkiego. Jeśli, szanowny czytelniku, szukasz "literatury faktu" o Aleksandrze - sięgnij raczej po Greena lub fikcyjną autobiografię króla popełnioną przez Pressfielda. Jeśli zaś lubisz historię antyczną - czytaj Nawotkę, obowiązkowo! Książka jest bardzo ładnie wydana (szyta, w twardej okładce z obwolutą) i obszerna (ponad 600 stron). Wydało ją wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach serii humanistycznej sygnowanej przez Fundację Na Rzecz Nauki Polskiej, więc nie we wszystkich księgarniach i EMPiK-ach będzie pewnie łatwo dostępna. Szukać jej raczej należy w księgarniach uniwersyteckich i naukowych. A szkoda, gdyż byłby to hit wydawniczy na miarę książki Greena.

Arcydzieło. Każdemu miłośnikowi antycznej historii szczerze polecam. Jazda obowiązkowa. Najlepsza monografia Aleksandra i jego czasów po polsku!!!